Pyotr İliç Çaykovski - Qu gölünün real əfsanəsi

Pyotr İliç Çaykovski

(7 may 1840-6 noyabr 1893)

Çaykovski musiqisi özünün nəzərəçarpacaq rus xalq musiqisi elementləri, zəngin harmoniyası və oynaq melodiyaları ilə seçilir. Bəstələdiyi əsərlərdə rus xalq musiqisi ənələri ilə yanaşı qərb musiqi elementlərindən böyük ustalıqla istifadə etmişdir.

Avtobiqrafı Entoni Holdenə görə Çaykovskidən öncə Rusiya musiqisində xalq melodiyaları və kilsə-kapella musiqisi istisna olmaqla milli musiqi ənənəsi yox dərəcəsində idi. 1913-cü ildə, ölümündən iyirmi il sonra İqor Stravinski "Bahar mərasimi"i ilə rus musiqisini XX əsrin dünya musiqi səhnəsinə daşıyır. XIX əsrin ortalarından öncəki rus musiqi sənəti ilə XX əsrdə dünya musiqi arenalarını fəth edən rus musiqisi arasında Çaykovski yeganə körpü rolunu oynamışdır.

Çaykovski dünya auditoriyasının qəlbini fəth etmiş ilk rus bəstəkarı kimi də Rusiya musiqi tarixinə düşmüşdür. Ondan öncə Mixayil Qlinka yalnız bir dəfə Parisdə konsert verə bilmişdir. Sonralar Çaykovskinin St. Peterburq konservatoriyasında müəllimi olacaq Anton Rubenşteyn də dünya musiqi səhnələrinin daimi "vətəndaşına" çevrilə bilən digər rus musiqiçisi olsa da, o bu nailliyətləri bəstəkar kimi deyil, yalnız virtuos pianoçu kimi əldə edə bilmişdir.

Operaları

• Voyevoda (1868)
• Su pərisi (Undina) (1869)
• Yevgeni Onegin (1878)
• Orleanlı qız (1879)
• Fərsiz (1883)
• Çəkmələr (1885)
• Cadugər(1887)
• İolanta (1891)

Baletləri

• Qu gölü (1876)
• Yatmış gözəl (1889)
• Quşcuğaz (1892)

Simfonik əsərləri

• "Tufan" üverturası (1864)
• Simfoniya No.1 "Qış xəyyaları" (1866)
• "Tale" simfonik fantaziyası (1868)
• "Françeska de Rimini" simfpnik fantaziyası (1876)
• Konsertlə birgə Skripka üçün konsert (1878)
• "1812-ci il" təntənəli üvertura (1880)
• "Romeo və Culiyetta" üvertura-fantaziyası (1869, 1870, 1880)

Qadınların sevgisinə göz yuman bəstəkar öz həmcinsinə meyl edirdi

Bu əhvalat çox adi, hətta bir qədər bayağıdır. Kişi musiqiçidir, qadın mesenat. Kişi hələ də kasıbdır, qadın artıq çox varlıdır. 5 uşaq anasının, ərini itirmiş və qocalıq qorxusunu yaşayan qadının həyatındakı təlatümlərdən, cavan və ecazkar musiqi bəstələyən musiqiçiyə olan hisslərindən yazsaq, quru və maraqsız olacaq. 40 yaşındasa qocalıq çox vahiməlidir. Nəinki bu yaşda, bütün yaşlarda musiqinin ağuşunda gizlənmək o qədər rahat və şirin olur ki... Əvvəl rəsmi məktub və ilk musiqi sifarişi. Təbii ehtiyac içində boğulan musiqiçi sevincindən göyün 7-ci qatındadır. Sonra yenə də sifarişlər və hər sifarişin üstündə kiçik məktub. Əvəzində ədəbli və ciddi cavab məktubu. Məktublaşmanı münasibətlərin başlanğıcı da saymaq olar. Coşğun sevgi hekayəti gözləyənləri bu yerdə ruhdan salmalı olacağıq. Çünki əhvalatın qəhrəmanları bəstəkar Çaykovski və qrafinya Fon Mekk heç vaxt görüşmədi.

İki nəfərin könül dramı məktublarda

Məktublar get-gedə rəsmilikdən uzaqlaşaraq hisslərdən, ürək çırpıntılarından xəbər daşıyır. Nəhayət ki, musiqiçi öz himayədarından pul istəməyə cəsarət edir. Deyəsən, qəhrəmanımız not sətirlərini qadın ürəyindən daha yaxşı oxuyurmuş. O, yaşı ötmüş qadının ürəyində alovlandırdığı tonqalı görə bilməmişdi. Axı hansı axmaq pul istəyəndən sonra evlənməsi barədə xəbəri həmən məktubdaca yazar? Qrafinya pul versə də, qısqanclıqdan boğulurdu: «Əgər bilsəydiz ki, mənə necə çətin idi. Elə bil ürəyimin nəsə çox vacib bir hissəsi qopmuşdu». Arvadından qaçandan sonra bəstəkar yenə də himayədarına müraciət edəcəkdi, əlbəttə ki, maddi dəstək üçün. Bu məktubun cavabında qrafinya Çaykovskiyə 6000 rubl həcmində illik maddi yardım ayırdığını yazmışdı. Qrafinya fon Mukk bunu eləməyi çoxdan düşünürdü, amma bəstəkarı incidəcəyindən ehtiyatlanırdı. Musiqiçi bundan nəinki təhqir olunmadı, hətta ürəkdən sevindi: «Bundan belə mənim qələmimdən çıxan hər bir not Sizə həsr ediləcək. Mən heç vaxt, heç vaxt Sizi unuda bilməyəcəm. İşlədiyim hər saniyə etiraf edəcəm ki, artistlik istedadımı davam etdirmək imkanını mənə Siz vermisiz!»

Maddi təminat 13 il davam elədi. Bu 13 ildə məktublaşma kəsilmədi. Bu, musiqiçi və mesenatın bir-birinə yazdığı sadə məktublar deyildi. Bu, həyat səhnələrinin təsviri, etiraflar və məhəbbət sözləriylə dolu məktublardı. İki nəfərin, əslində çox tənha olan iki insanın dramı məktublarda yaşanırdı. Bu əhvalat başladığı kimi, yəni məktubla da sona çatdı. Nəhayət, bəstəkar qrafinyadan sonuncu məktubu aldı. Orda yazılmışdı ki, maddi köməyi davam eləyə bilməyəcək, ona görə ki, müflis olub. Məktub belə tamamlanırdı: «Məni hərdən yada salın».

Gözdən pərdə asan evlilik

Təəssüf ki, nə qrafinya, nə də başqa bir qadın bəstəkarın ürəyində cavab hissləri oyada bilməmişdi. Bioqrafları bunu «Bütün həyatının faciəsi» adlandırmışdılar. Axı bəstəkar öz cinsinə meyl edirdi. Homoseksuallığa meyli olduğundan dərin günahkarlıq hissləri keçirirdi. Ona görə qardaşına yazdığı məktublarda evlənib camaatın ağzını yummaqdan yazırdı. Evlənəndə təbiəti aldatmaq, ona qalib gəlmək istəyirmiş. Təbiətlə bəhsə girmək özünlə gizlənpaç oynamaq kimi bir şeydir. Antonina Milyukova ilə evlənməsi ona nəinki rahatlıq gətirmədi, hətta elə psixi duruma gətirdi ki, bəstəkar «Mən ölüm gəzirəm, elə bilirəm ki, yalnız bu, yeganə çıxış yolu ola bilər» kimi fikirlərini beynindən keçirirdi. O, qaçmalıdı! Özü bəyənib seçdiyi qadından da, nifrət elədiyi evlilikdən də. Uzun illər boyu arvadını maddi cəhətdən saxlasa da, onunla bir daha üz-üzə gəlmək belə istəməmişdi. Milyukova isə ömrünün sonuncu 20 ilini ağıldankəmlər üçün sığınacaqda keçirmişdi. Məhs bu dövrdə bioqraflar onun həyatını iki hissəyə - obyektiv və subyektiv hissələrə ayırırlar. Birinci hissəsində qəhrəman başqalarının ssenarisi əsasında yad taleləri yaradır. Bu talelərə acıyanlar musiqisini dinləyib, teatrlarda göz yaşı tökürdülər. İkinci hissədə isə ssenarisi yalnız Yaradana məlum olan taleyini yaşamalıdı. Burda ağlayan yalnız özüdü...

Rusiyanı dəlicəsinə sevən yarı fransız

Körpəliyindən çox həssas naturasıyla fərqlənən bu uşaq dağ mühəndisinin ailəsində doğulmuşdu. Atası onu ailənin mirvarisi adlandırardı. Bu «mirvari» bir heyə bəndmiş kimi tez-tez xəstəhal hisslər keçirərək psixi vəziyyətini ağırlaşdırardı. Fanni adlı fransız mürəbbiyə onu hər gün səhər 6-dan gecəyə qədər məşğul olmağa məcbur edərdi. Dərslərinin öhdəsindən gələn kimi Petya pianoya tərəf qaçardı. Özbaşına qalanda da musiqiylə məşğul olar və şeir yazmağa cəhd edərmiş. Hətta qohumları onu kiçik Puşkin adlandırarmış. Amma yazdıqlarını çox nadir hallarda kiməsə göstərərmiş, bircə Fannidən başqa. Ona görə ana oğlunun şeirlərini heç eşitməmişdi. Bir əhvalat olmasaydı, valideynləri onun musiqiyə həvəsini, bəlkə də, heç görməzdi. Bütün günü musiqiylə məşğul olandan sonra pianodan zorla aralanmış Petya şüşə üzərində barmaqlarıyla o qədər çalır ki, ağır şüşə sınır və uşağın əli yaralanır. Bundan sonra evə musiqi müəllimi dəvət eləmək qərarına gəlirlər. 14 yaşından bəstəkarlığa meyl etsə də, musiqi müəllimi onda xüsusi musiqi istedadı görmürdü. Dörddə biri fransız olduğundan (ana babası ruslaşmış fransız idi) uşaqlıqdan Rusiyaya qeyri-adi sevgisiylə seçilən Petya Fransanı da incə məhəbbətlə yad edərdi. Bir dəfə dünya xətritəsinə baxarkən Rusiyanın xətirəsini məhəbbətlə öpməyə, Avropa tərəfə isə tüpürməyə başlayır. Rus olmadığına görə başqalarına nifrət eləməyin çox pis olduğunu başa salmağa çalışan mürəbbiyəsi Fanniyə belə cavab verir: «Siz məni nahaq danlayırsız. Bəyəm görmədizmi başqa ölkələrə tüpürərkən mən Fransanı əlimlə örtmüşdüm». Evdə təhsil alan Pyotr iki illik pansion təhsilindən sonra hüquqşünaslıq məktəbinə daxil olur. Təhsilini bitirəndən sonra bir qədər peşəsi üzrə işləsə də, kontor işi təbiətinə uyğun olmadığından təzə açılmış konservatoriyaya daxil olur. Bundan belə özünü tamamilə musiqiyə həsr edəcəkdi.

Sonda şər xeyiri üstələdi

Şəxsi problemlər üst-üstə qalandıqca musiqi sahəsindəki uğurları bir-birinin ardınca düzülürdü. Xüsusilə də fon Mekkin 6 minlik maddi dəstəyindən sonra pedaqoji işini də atıb özünü tamamilə bəstəkarlığa həsr eləyə bilərdi. Özünə qalib gəlib əsərlərinin dirijorluğunu boynuna götürməsini və konsert turnelərinə başlamasını da uğur saymaq olar. Bu səfərlər ruhi müvazinətin qaytarılmasına yaxşı təsir eləməliydi. Avropa və Amerika səfərləri zamanı kəşf eləyir ki, onu Amerikada Avropadan daha yaxşı tanıyır və sevirlər. Bacısına məktubundan: «Elə bilmə ki, fikrimdən böyük artist olmaq keçir. Məşhur bəstəkar olacağam, ya yox - bunun fərqi yoxdur. Başlıcası vicdanım sakit olacaq ki, insan talelərini ayaqlamaq kimi ağır vəzifə sahibi deyiləm». Yetkin dövrün musiqisi, xüsusilə keçirdiyi ruhi böhrandan sonra daha çox avtobioqrafik olurdu. Çoxlu gözəl melodiyaların müəllifi olan Çaykovskidə yalnız öz sevdiyi qəhrəmanlarçün yazdığı musiqilər gözəl alınırdı. «Yevgeni Onegin» və «Qaratoxmaq qadın» operalarının qəhrəmanlarını ürəkdən sevdiyindən, onları özüylə eyniləşdirdiyindən qəhrəmanlar sanki canlanardı. Çaykovski xeyir- şər, işıq- zülmət, sevgi-nifrət kimi ziddiyyətləri bilərəkdən qarşılaşdırıb insanın xoşbəxtlik haqqında arzularını həyat həqiqətləriylə üzbəüz qoyur. Şərin xeyirlə mübarizəsi və qəzavü-qədərin qaçılmazlığı dinləyiciyə anlaşıqlı olmalıdı. Ömrünün əvvəlində əsərlərində qalib gələn işıq sonuna yaxın sönməyə başlayır və Çaykovski musiqisində xeyir qalib gəlməkdən əl çəkir. Sonuncu - 6-cı simfoniyada Çaykovski tam özüdü. Bu sənətkarın qu quşu mahnısı, həyatının faciəsi, sənətkarın müsiqi etirafıdır. Müasiri olan dinləyicilər şərin xeyir üzərində qələbəsini təmsil edən bu əsəri anlayıb qəbul edə bilmədi. Simfoniyanın uğursuzluğu bəstəkara dəyən sonuncu zərbə oldu. 6-cı simfoniyanın premyerasından 6 gün keçmiş bəstəkar çiy su içib vəba xəstəliyinə yoluxdu və az keçməmiş vəfat etdi.

«Nə qədər gec deyil, sağalmaq lazımdı!»

Çaykovskinin bütün həyatını zəhərləmiş cinsi orientasiyasının səbəbini təkcə təbiətin boynuna yıxmaq düzgün olmazdı. Onun oxuduğu məktəbdə homoseksual oyunlar burda tərbiyə alan oğlanların həyatının ayrılmaz bir hissəsiydi. Məktəbdən sonra da o, yoldaşlarıyla görüşlərini davam etdirərdi. Buraxılış albomunda Çaykovski Adamov adlı dostunun əlindən tutmuşdu. O vaxtın qaydalarına görə, bu, çox ədəbsiz hərəkət sayılırdı. Şair Apuxtin isə Çaykovskini Peterburqun gizli qey cəmiyyətlərinə təqdim eləmişdi. Hətta bu cütlük üçün «Bir yerdə ər və arvad kimi yaşayırlar» deyirdilər. Çaykovski Apuxtinlə «normal olmağa» cəhd edib Moskvaya köçəndə ayrılmışdı. Bəstəkar «Yaratmaq və «müalicə olunmaq», nə qədər gec deyil «sağalmaq»» - deyə qardaşına yazırdı. Amma deyilənə görə, qan hər şeydən güclüdü...

Konservatoriyanı gümüş medalla bitirdiyinə görə o, Moskva konservatoriyasında dərs demək dəvətini almışdı. Burada sevimli şagirdi Taneyevlə aralarında olan dostluq yenə camaat arasında böyük söz-söhbətə səbəb olur. Sovet dövrünün musiqişünaslığında Çaykovski və Taneyevin adıyla bağlı hadisəni heç kim yazmasa da, danışmağı hamı sevir. Çoxlu bəstəkar yetişdirmiş Taneyev bir dəstə məktubu ölümündən 70 il sonra açıb oxumağı vəsiyyət edibmiş. Vaxt yetişəndə məktublar hamının gözü qarşısında, mətbuatın iştirakıyla açılıb oxunmuşdu. «Əzizim Petiçka» xitabıyla başlayan məktubları orda nəsə şəxsi yazışmanın olmasını heç ağlına da gətirmədən oxuyan vəzifəli şəxsi partiyadan da, vəzifəsindən də qovmuşdular. Hər iki bəstəkarın adına ləkə salan bu məktublar Çaykovskinin həyat yoluna işıq saldığı qədər qrafinya fon Mekkin böyük sevgisinə niyə cavab verə bilməməsini də çox yaxşı izah edirdi.

Lətifələr:

Çaykovskinin «Yevgeni Onegin» operası gedir. Oneginin Lenskini öldürməsi səhnəsində zalda oturmuş bir uşaq anasından soruşur:

- Ana, onu pis oxuduğu üçün öldürürlər?

***

Məşhur rəssam Volkovdan karyerasını necə başlamasını soruşurlar. Volkov əsəbi formada cavab verir ki, çörək pulu qazanmaqçün o, departamentdə qulluq eləməli olub, özü də iki nəfərin yerinə işləməliymiş. Çünki onunla birgə işləyən cavan bütün günü əli cibində gəzib fit çalmaqdan başqa heç bir iş görmürmüş.

- Yəqin, onun axırı çox pis oldu?

- Əlbəttə, ikimizi də bir yerdə işdən qovdular. O, konservatoriyaya daxil oldu, mən rəssam oldum. Onun adı Çaykovski idi.

***

Çaykovskinin qohumları onun Ədliyyə Nazirliyini tərk edib Konservatoriyaya daxil olmasından pərt olmuşdular. Gələcək bəstəkarın dayısı «zırrama» Petyanı danlamaqdan yorulmurdu:

- Ah, Petya, biabırçılığa bax! Hüquqşünaslığı tütəyə dəyişərlərmi?

***

Çaykovskinin nikahı uğursuz olmuşdu. «Necə oldu ki, evləndiniz?» sualına o, belə cavab verirdi:

- Mən arvadımı Tatyana ilə səhv salmışam («Yevgeni Onegin » operasındakı Tatyana obrazı nəzərdə tutulur).

Müəllif: Gülnarə RƏFİQ

Mixail Bulqakov - sadədən mürəkkəbə

Mixail Afansyeviç Bulqakov

(3 may 1891, Kiev - 10 mart 1940, Moskova)

Rus yazıçısı və dramturqu. Gimnaziyasıni bitirdikdən sonra Kiyev Universitetinin tibb fakültəsinə daxil olur. Birinci Dünya Müharibəsi illərində ön cəbhədə hərbi həkim işləyir.

Yazıçıya dünya şöhrəti gətirmiş «Master və Marqarita» əsəri geniş oxucu kütləsinə yalnız 30 ildən sonra çatdı. 1940-cı ildə Bulqakovun ölümünə 5 gün yalmış həyat yoldaşı and içir ki, «Master və Marqarita»nı nəşr eləməmiş bu dünyadan köçməyəcək. 1966-cı ildə əsərin fransız, alman, ingilis, çex dillərində olan nüsxələrinin yanına «Moskva» jurnalında çap olunmuş rus versiyası da qoyuldu.

Yazıçının həm də böyük pərəstişkarı olan bu xanım əsərdən kəsilib atılmış hissələri jurnalın üstünə kağız qırıqları şəklində yapışdırdı. Dəhşətli səhnə alınmışdı. Şikəst olmuş insanlar, yanmış kəndlər, dağıdılmış məbədlər görmüş adam üçün də bu dərəcədə yaralı kitabı görmək son dərəcə ağır idi. Amma Ustad öz həyatını yazıb qurtara bilmişdi.

Əsərləri:

• Köpək ürəyi - (1925)
• Şeytanlıqlar - (1925)
• Beyaz mühafizəçi - (1925)
• Bir ölünün yazı dəftəri - (1936 -1937)
• Usta və Marqarita - (1940)
• Morfi - (1926)
• Məxməri ada - (1927)
• Qaçış - (1928)
• Molyer - (1936)
• ...

Bulqakov və Marqaritalar

İki qadın - Yelena Şilovskaya və Lyubov Belozorskaya özünü Bulqakovun dul qadını sayıb. Onun birinci arvadı Tatyana Lappa (Kiselqof) uzun müddət kölgədə qalıb. Belozorskaya ağıllı, kubar qadın, qonaqpərvər və naz-qəmzəli idi. Gah at sürürdü, gah da avtomobil. Həmişə evdə adamlar gəzişirdi. Budqakov isə adamayovuşmaz olduğundan qüssələnirdi. Onu çap etmirdilər, pyeslərini tamaşaya qoymurdular, qəzetlər ağzına gələni yazırdı. Sonunda Budqakov müxtəlif fobiyalara, qorxulara yoluxmuşdu. O, küçədən, qaranlıqdan, nəmişlikdən qorxmağa başladı. Ona elə gəlirdi ki, ev nəmdi və onu qurutmaq lazımdı. Bulqakov qorxurdu ki, Lyuba çoxsaylı qonaqların yanında onu məsğərəyə qoyar. Bulqakovların evində telefon yazıçının masasının üstündən asılmışdı. Lyuba isə saatlarla telefonla danışa bilərdi. Belqakov «Lyuba, mən axı işləyirəm, mane olursan» deyəndə Belozorskaya cavabında «Eybi yox, sən ki, Dostoyevski deyilsən» deyərdi.

Lyubov çox yaxşı bilirdi ki, bir az çəpliyə meylli yaşıl gözlərin, qara qaşların, sanki içəridən işıldayırmış kimi dərinin və ipə-sapa yatmayan xasiyyətin, şaqraq gülüşlərin sahibi özü idi. Maka onu belə sevmişdi. Romanın təməli qoyulanda o, məhz belə idi.

Bulqakovun üçüncü və sonuncu arvadıYelena Sergeyevnanın romanı oxumağa ehtiyacı belə yoxuydu. O, romanı yazıldıqca oxumuşdu və demək olar ki, əzbər bilirdi. Axı romanı diqtə altında özü yazırdı.

Onların arasındakı məhəbbət sanki ildırım kimi çaxıb hər ikisinin ailəsini dağıtdı. Yelena general- leytinant Şilovskinin həyat yoldaşı idi. Gözəl münasibətləri, təminatlı məişətləri və iki oğlanları vardı. Nədənsə bütün bunlar xanıma rahatlıq və səadət gətirmirdi. Arzuladığı dəyişiklik Yelenanı 36 yaşın tamamında tapdı. Bir ömür yükünü çiyinlərinə şələmiş Bulqakovlə görüşəndə yazıçının 30 yaşı vardı və ikinci dəfə evli idi. Onlar qovuşanadək uzun müddət şübhələr içində yaşayıblar. 20 ay ərzində Yelena bayıra tək çıxmayıb ki, birdən görüşərlər, məktublarını heç oxumayıb, telefon zənglərinə cavab verməyib. Yəqin tale belə imiş, çünki o, ayrılıqdan sonra ilk dəfə küçəyə çıxan kimi rast gəldiyi ilk adam Bulqakov oldu. Bulqakov isə onu görən kimi «Mən sənsiz yaşaya bilmirəm» dedi. Cavabında «Mən də» eşitdi. Bulqakov xatirələrinə yazır ki, mən təkcə bir qadını sevmişəm, bu da Yelena Nyurenberq idi.

Yelena Sergeyevna və Bulqakovun birlikdə yaşadığı 8 ildə bir-birinə yazılmış məktubların içində qurumuş qızılgüllər də, əsil bal da (Amerika səfirliyində kalonnalı zalda, projektorların işığında, qəfəsdə tutuquşularla) olmuşdu. O Bulqakovu sevirdi, ona vəfalı idi və hesab edirdi ki, Bluqakovun yeganə ilham pərisi rütbəsini daşımağa layiqdi. Son nəfəsində Bulqakovun alçaltdığı, unutduğu bir qadını arzulayıb çağırmasını ölən adamın sayıqlaması kimi qəbul elədi. «Mişa, mən sənin arvadınam, yanındayam. Tasya ilə sən 15 il əvvəl boşanmısan». Amma xəstə eşitmək istəmirdi: «Tasya gəlməsə mən yaşamayacam».

«Gənc həkimin qeydləri»

İlk dəfə bu cümləni dilinə gətirəndə onun cəmi 18 yaşı vardı. «Bax, revolver tapıb özümü güllələyəcəm. Birdən o, heç vaxt gəlməz? Birdən başqasını sevər?» Valideynlərin bu sevgini qəbul etməkdən başqa çarəsi qalmamışdı. Kilsədə nikah bağlayanda Bulqakov Tasyanın qoluna qızıl bilərzik bağladı. O, nədənsə əmin idi ki, bu biləzik uğur gətirəcək. Sonralar Budqakov bu bilərziyi hər dəfə işi çətinə düşəndə – universitetdə imtahanlarda, ölümlə üzbəüz qalanda, hekayələrə qonorar verilməyəndə, kazinoda uğur qazanmaq istəyəndə – taxırdı. Toyda çoxlu nərgizlər olsa da gəlinin başında fata yox idi. Ağ paltar da eləcə. Toy üçün göndərilmiş pulları cavanlar havaya sovurmuşdu. Ona görə də kilsədə Tasya kətan ətək və köynəkdə dayanmışdı. Vapvara Mixaylovna köksünü btürürdü: «Allahsızlar, bu nikahın axırı yaxşı olmayacaq!». Onun ürəyinə dammışdı, pullar hara gedib. Toyqabağı Tasya uşağını saldırmışdı ki, hamı elə bilməsin ki, Mişanı buna görə evlənməyə məcbur edir.

Amma müharibə cavanların bütün planlarını alt-üst elədi. Cibində «əla səviyyəli təbib» kağızı ilə Mixail cəbhəyə könüllü getdi. Vəfalı Tasya isə əməliyyat vaxtı ona assistentlik edir, şəfqət bacısı kimi işləyirdi. Aləm bir-birinə dəymişdi. Bolşeviklər, Petlyura bir yandan, almanlar, denikençilər o biri yandan. Kim kimə atırdı məlum deyildi. Mişanı da həkim kimi kim cəldi səfərbər edirdi: «Tale, sən məni niyə belə qovursan axı? Mənim sevdiklərin yaşıl lampa və kabinetimdəki kitablardı. Axı niyə 100 il əvvəl doğulmadım, ya da 100 il sonra. Bir ildə gördüklərim Mayn Ridə 10 cild kitaba bəs edərdi. Amma mən Mayn Rid deyiləm, və Bussenar da deyiləm. Mən məcəralardan xirtdəyəcən bezmişəm və bit-birədən canım didilib. Yaşıl lampa sönüb və kitablar əvəzinə mən binoklda yanğınlar, çaparlar, və onları təqib edən əsgərləri görürəm. Lənətə gəlsin müharibə!».

İlk hekayə necə doğuldu

Bir dəfə isə Bulqakov difteritləi xəstə uşağın boğazında nazik pərdələri sovurub çıxaranda təbii ki, o da yoluxdu. Difteriya peyvəndi isə ağır nəticələr vermişdi. Onun üzü şişmiş, bədəni səpgilərlə örtülmüşdü. Ayaqları sızıldayırdı. Ağrıların qarşısını almaqçün Bulqauov feldşerdən bir qədər morfi xahiş etdi. Bir neçə günün ərzində o, tanınmaz insana çevrildi. Onu nəhəng ilan təqib edir, gah da sümüklərini xırçıldadaraq boğurdu. Bu ilanın əlindən yalnız ağ kristallar, morfi qurtarırdı. Mixail indi onun quluna çevrilmişdi. Morfi onun ürəyindən hər şeyi, hətta Tasyaya olan sevgini də sıxışdıra bilmişdi. Bulqakovların kiçik cəhənnəmi belə başladı. Bulqakov arvadına gah şpritsləri tullayır, cah yanan neft lampasını üstünə atırdı. Bir dəfə isə zorla Tasyaya da morfi vurmuşdu. Onun beynində qorxu vardı, birdən Tasya onun müdirlərinə xəbər çatdırardı. Bu hadisədən sonra Tasya həmilə olduğunu aşkar edir. «Mən həkiməm, morfinistlərin uşaqlarının necə olduğunu çox yaxşı bilirəm» deyən Bulqakov uşağı saldırmağa təkid edir. Təcrübəsi olmasa da əməliyyatı Bulqakov özü aparır. Amma nəsə uğursuzluq olduğundan Tasya heç vaxt uşağı olmayacağını başa düşür. O, göz yaşlarını boğan vaxt otağın o biri başında sınmış ampulanın səsini və iki dəqiqədən sonra yuxuya getmiş bulqakovun xorultusunu eşidir.

Onların həyatındakı sonrakı dəyişiklikləri yalnız mistika ilə izah etmək olar. Gimnaziya illərindən bəri ateist olan Tasya dua eləməyə başlayır: «İlahi, əgər sən varsansa, elə et ki, bu dəhşət bitsin. Razıyam, qoy o, məni atsın, amma sağalsın. İlahi sən varsansa, sehr yarat». Deyəsən sehr baş verdi. Gündəlik dozanı 16 küba qədər artırmış Bulqakov Moskvaya narkoloqla məsləhətə gedir. Geri qayıdandan sonra dozanı yavaş-yavaş azaltmağa başladı. Ətrafda isə 18 çevrilişlər bir-birinin ardınca düzülmüşdü. Səhəri gün kimin hanşı şüarla öldürməyə gələcəyi məlum deyildi. Belə şəraitdə morfi reseptsiz satılırdı və çörəkdən baha dyildi. Tasya hər dəfə morfini vurarkən onu su ilə qatışdırmağa başladı. Baş verənlər izah olunmaz gəlirdi. Elə bil ki, Bulqakovu məhv olmaqdan qoruyan qüvvələr işə qarışıb ondan dahiyanə əməllər umurdu. Bulqakov avtobioqrafiyasında yazacaqdı: «1919-cu ildə soyuq payız gecəsi qatarda gedəndə neftlə dolu butılkaya qoşulmuş şamın işığında ilk hekayəmi yazdım». O çoxlu, və ciddi şəkildə yazmağa başlayır.

Cəbhədən sonra Bulqakov kiçik Sıçovka kəndində həkim işləyəirdi. Tasya da yenə də yanındaydı. Pasientlər çox idi. Onlar aclıq və dərman qıtlığından ölürdü. Yatalaq xəstəliyinə yoluxanda Bulqakov o dünyanı görüb qayıdır. Xəstə ərini yataqla qoyub gedə bilməyən Tasya yenə də ağır imtahan qarşısındaydı. Şəhəri tərk edən ağlarla getmək üçün ərini dalına alıb çıxarmağa gücü çatmazdı. Ona görə o, talan edilmiş şəhərin dağıntıları arasında ora-bura qaçaraq nəyisə satmağa və ərini yedirməyə çalışırdı. Onların bəxt üzüyü də məhz həmin günlərdə satıldı. Bu addımını Tatyana özünə bağışlaya bilmirdi və sonrakı ayrılığın səbəbini də bununla bağlamışdı. Özünə gələn kimi Bulqakov «Sən zəif qadınsan» dedi. «Məni burdan nəyin bahasına olursa olsun çıxarmaq lazım idi».

Əvvəl səpmə, sonra qayıtmış yatalaqla xəstələnib, sonra yeriməyi bir də öyrənəndən sonra ayağa qalxan kimi Bulqakov elan edir: «Tibblə həmişəlik vidalaşıram, bitdi». Yazıçılığa bişlayan kimi Moskvaya gəldilər. İndi də yaşamaq uğrunda mübarizə gedirdi. Gecələr «Ağ qvardiya»nı yazarkən Tatyana onun yanında oturub vaxtaşırı Bülqakovun donmuş əllərini qızdırmaq üçün isti su qızdırırdı. Bir az istiləşən kimi yenidən yazmağa başlayırdı. Onların zəhməti hədər getmədi. Çünki az sonra Bulqakov yazıçı kimi tanınmağa başladı. İndi Bulqakovun mənzili əmələ gəlmişdi. Burda kitabxana böyüməkdə idi- Puşkin, Lermontov, Tolstoy, Çexov, sevdiyi Qoqol və Dostoyevski. Amma ailə gəmisi deyəsən çat verirdi. Artıq Tatyana yazıçı arvadı olmağa o qədər də yaramırdı. Kilsədə and vermədən 11 il keçmiş Bulqakov evə əlində bir şampan şərabı şüşəsi ilə gəlib «Vidalaşaqmı?» dedi. «Sən mənim hər şeyimsən» sözləri göylərdən yerə düşüb büllur qədəh kimi xıncım-xıncım oldu.

Tasya nə deyə bilərdi? O, yuyub, yığışdırmaq, bişirmək və şəxsi əşyaları satıb Mişanı yedizdirməkdən başqa nə bacarırdı ki? Bulqakovun yeni sevdası Lyubov Belozorskaya isə ədəbiyyatla maraqlanırdı. Qadın Bulqakovun dilinin özəlliyini artıq duymuşdu. Tatyananı atandan sonra da Bulqakov onun yanına gəlir və hər dəfə yemək dolu zəmbil əlində olurdu. Növbəti səfərlərin birində o, ərzaq zəmbilinin yanında «Ağ qvardiya» çap olunmuş jurnal da gətirdi. Əsər Lyubaya ithaf edilmişdi. Tatyana bundan çox incidi: «Axı bu romanı yazanda o yox, mən sənin əllərini isti suyla qızdırırdım. Ona necə itzaf edə dilərdin əsəri? ». «O, məndən xahiş eləmişdi. Başa düşürsən, mən yad adama rədd cavabı verə bilmərəm, əzizimə isə bacararam» cavabı bəlkə də hər şeyi izah edərdi, amma Tatyana hirsindən jurnalı yerə tullayır.

Bu inciklikdən sonra onlar hər ikisi bir daha görüşmək istəmədi. Bəlkə də elə bu görüşdən sonra nahaq hərəkət elədiyindənmi, yoxsa Tatyananın ahı yazıçını tutduğundanmı, Bulqakovun işləri tərs gətirməyə başlayır. Qəzetlər «teatrlar bulqakovdən canını qurtarmaq istəyir» başlıqlı yazılar çap edir.

«Əlyazmalar yanmır»

Ədəbi mühitdə Bulqakova burjua qırığı, fəhlə sinfini murdar tüpürcəyi ilə zəhərləyən, yeni cəmiyyət qurmağa qoymayan meşan adlandırırdılar. Teatrşünaslar bir ucdan onlara səs verirdi. Amma tamaşaçı onun pyeslərinə baxmaq üçün teatra axışırdı. Bulqakovun adı dövrü mətbuatda söyülməklə yanaşı ədəbi ensiklopediyalara da düşürdü. Bir ara o, çap olunmuş rəylər arasında ən murdarı, ən axmağını seçib divara yapışdırardı və həmin mövzuda intermediya qoşub ailə teatrında nümayiş etdirərdi. Amma ürəkdəki ağrı, inciklik keçmək bilmirdi. 298 söyüşlü rəyi sayıb başa çatandan sonra yuxusu pozulmuşdu. Arabir başı və çiyni əsəbdən atırdı.

Elə həmin dövr idi ki, kəskin ədəbi mübarizədən bezmiş Bulqakov hökumətə məktub yazır və xahiş edir ki, onu SSRİ sərhədlərindən qovsunlar. Çox guman ki, Stalin bu məktubu oxuyub belə nəticə çıxarır ki, Mayakovskidən sonra Bulqakov də özünü öldürsə yaxşı çıxmaz. Ona görə də özü şəxsən yazıçıya zəng eləyir: «Biz sizi belə bezdirmişik ki, xaricə getməyi bu qədər arzulayırsız?». Xarici pasport almaq o vaxt alınmır. Amma əvəzində Bulqakova arzuladığı kimi MXAT-da yox, başqa fəhlə teatrında rejisyor işini təklif edirlər. Sevimli teatrı onun Molyer haqqında pyesini qoyurdu. Tamaşanın uğuru ağlasığmaz idi. Pərdəni 20 dəfədən artıq salıb qaldırmışdılar. Amma buna baxmayaraq 7-ci tamaşadan sonra pyesi repertuardan müəllifin «Senzura və bizim qaydaları vurmaq cəhdinə görə»çıxarırlar,. Dostları anlayır ki, Bulqakovu ömrünün sonuna kimi təqib edəcəklər. Bircə «Turbinlərin günləri» dram əsəri MXAT səhnəsində min dəfədən artıq hər dəfə anşlaqla keçib. Çünki Stalin teatr çinovniklərinin anlaya bilmədikləri səbəbdən «inqilab əleyhinə» sayılan bu tamaşaya qəribə sevgiylə yanaşır və dəfələrlə onu seyr eləməyə gəlmişdi. Bu Bulqakovun yeganə əsəri idi ki, nisbətən uğurlu səhnə həyatı yaşamışdı.

Dövlət içində dövlət

Bulqakov sonuncu sevgisi ilə xoşbəxt yaşayan vaxtlar bayırda həbslər gedir, məhkəmələr qurulurdu, Xilaskar Məsih kilsəsini də sökmüşdülər. Yaxınların həyatına görə narahatçılıq rahat buraxmırdı. Bu vaxtı Bulqakov İblis haqqında romanın ilk hissələrini yandırdı. Sovet hökuməti yenə də düşünürdü ki, onu Dneprostroya göndərib yemək vermədən yaxşıca işlətsə ağlı başına gələr. Ətrafda hamı tövbə edir, sözlərindən imtina edir, hər şeyi gənclik səhvinin ayağına yazırdılar və yeni ölkəyə sədaqət andı içirdilər. Mixailin halına yananlar qulağına pıçıldayırdı: «Sən dövlət içində dövlət olaraq qala bilməzsən. Bax, hamı təslim olub. Özünü bir gözə sox, zavoda get, Belomor kanalından yaz». Cavabında «mənim nəinki Belomor kanalına, heç Malaxova da getməyə halım yoxdı. Çünki çox yorulmuşam» eşidirdilər. Nəhayət ki, o, hesab elədiyi kimi dördüncü dəfə lazımsız romanın yazılmasına başladı. Bu dəfə titul vərəqində «Ölməzdən əvvəl yazıb çatdırmaq lazımdı» qeydi vardı. Artıq ölüm qorxusu qapını döyürdü. Xaricdə əsərlərini çapından böyük qonorarlar alırdılar. Amma o, vaxtaşırı idarəyə çağrılıb alt paltara qədər soyunmuş vəziyyətdə sorğu-sual edilirdi. Bu sualların nə Molyerə, nə teatra, nə də pariklərə dəxli vardı. Hər dəfə də düşünürdü, «Görəsən bu dəfə buraxacaqlar, bəraət verəcəklər?». Bulqakov isə hamıya çatdırmaq istəyirdi ki, insanı zorla işıqlı gələcəyə aparanda nələr olur.

Ölüm və tənhalıq qorxusu bir addım da irəli gəlir. Həyat yoldaşında xahiş edir ki, vəd versin ki, onun qucağında öləcək. Bir də ki, sona yaxın Tasyanı görməyi arzulayır. Ağır illəri birlikdə keçirib sonra atdığı adamdan üzr diləməkçün. Ölümünə 3 həftə qalmış yazıçı romanı redaktəsini dayandırır. Artıq kor olmuşdu, ağrılardan əziyyət çəkirdi.

***

Uzun illər yazıçını incidən başağrıları özünü göstərməyə başlayanda Bulqakov ilk əvvəl gözünün nurunu itirdi. İnanmaq olmurdu, amma onun cəmi 48 yaşı vardı. Göyümtül ağ sifət, şişmiş əl və ayaqlar, daimi təngənəfəslik – bunlar böyrək hipertoniyasının əlamətləri idi. Onlar yazıçını vaxtından qabaq qocaltmışdı. Həkim olduğuna görə o, bilirdi ki, ölür.

Bulqakovu Novodeviçye məzarlığında Çexovla, başqa MXAT aktyorlarıyla yanaşı dəfn elədilər. Ona qarşı həmişə ehtiyatla davranan sovet məmurları üçün bu özü cəsarətli addım sayıla bilərdi. Üstəlik Qoqolun qəbrindən çıxarılmış başdaşı – qara qranit Qolqofa də Bulqakova qismət oldu. Bulqakovu basdıranda Fadeyev çoxlu xeyirxah sözlər deyir. Əgər onlardan bircəciyin yazıçının sağlığında desəydi ola bilər ki, onun həyatı tamma başqa cür olardı

Müəllif: Gülnarə RƏFİQ

Qoqol - Milli kaloritli dahi

Nikolay Vasilyeviç Qoqol

(20 mart 1809, Bolşıye Soroçintsı, Poltava quberniyası - 21 fevral 1852, Moskva)

...Qoqol on üç yaşına kimi atasının mülkündә dinc vә rahat yaşadı, kәnd әhlinin dolanacağı ilә tanış oldu. Burada Qoqol malorusların eyş-işrәtlәrini, çalıb-oynamaqlarını, gözәl nәğmәlәrini, ənənə vә adәtlәrini, әxlaq vә adablarını bilafasilә müşahidә edib, sonralardan gördüklәrinin bütünlüğünü artıq mәharәtlә yazıb, özünün hәqiqәtyazan bir әdibi-kamil olduğunu aşkar etmişdir.

«Qələmimdən çıxan əjdahaları mənim gördüyüm kimi kimsə görsəydi qorxusundan tükləri biz-biz olardı»

Psixiatriyada şizofreniklərin bu növünə sosiopat, yəni insanlarla ünsiyyət qarşısında qorxu keçirən deyirlər. Bu tipə Qoqol, Qavard Xyuz, Maykl Ceksonu aid edirlər. Maykl Geksonun ölümündən sonra bu məsələ mətbuatda daha sıx müzakirə edilir və tarixdən nümunələr çəkiləndə adətən Qoqolun da adı sadalanır. Axı o, ömrünün ikinci yarısında manyakcasına steril həyat keçirməyə çalışır, sağlam olmaq barədə daim düşünür və həmişə də müalicə olunurdu. Ona elə gəlirdi ki, xəstəliklər və ölüm onu qarabaqara izləyir.

Nikoşa

Nikolay Qoqol aprelin 1-də Bolşiye Soroçintsı adlı bir yerdə doğulub. Onun ailəsinin kökləri qədim Ukrayna kazak nəslinə gedib çıxır. Ata tərəfində əksəriyyəti keşiş idi. Qoqolun 15 yaşı olanda onun atası rəhmətə gedir.

Anası oğlu Nikoşa ilə nəfəs alırdı və onu dahi hesab eləyirdi. Deyilənə görə valideynlərinin nikahına Müqəddəs Məryəm özü xeyir-dua vermişdi. Atası Vasiliy Afanasyeviç Müqəddəs Məryəmin Axtır adlanan ikonasını ziyarət edəndən sonra yuxusuna Müqəddəs Məryəm gələrək onun ayaqları altında oturmuş uşağı ona göstərib «…Bax, bu sənin arvadındır» demişdi. Az sonra o, qonşuları Kosyarovskinin evində qundağdakı çağanın cizgilərini tanıyaraq həmin uşaq olduğunu başa düşəndə çox heyrətlənmişdi. 13 il o, gələcək arvadını güdmüş sonra onunla evlənmişdi. Onların ailəsində doğulan 11 uşaqdan cəmi beşi salamat qalır. Tale belə gətirdi ki, bu ailədə sağ qalan yeganə oğlan Nikolay oldu. Məktəbdə Qoqol sözəbaxan və oxuyan uşaq deyildi, amma gözəl hafizəsi vardı. İmtahanlara 1-2 gün qalmış kitab arxasında oturub hazırlaşır və belə üsulla sinifdən-sinfə keçirdi. Dillərə heç marağı yox idi amma rəsm çəkməkdə və rus dili üzrə sinifdə ona çatan olmazdı. Məktəbdə tərbiyə üsullarından ən çox tətbiq ediləni kötəklənmə idi. Arabir Qoqola da qamçı dəyirdi. Oxuduğu məktəbdə də hər səhər və axşam dua edilirdi. Hər gün bir saat Əhdi-ətiqdən oxunur və bir-iki şeir əzbərlənirdi. Məktəbin rejimi monastr rejimi kimi idi.

İncəsənət həyatla barışmaq deməkdir

1828-ci ildə Peterburqa gələndə Qoqol Vətən uğrunda müqəddəs əməllər arzularını özüylə gətirmişdi. Maddi çətinliyi olduğundan çinovnik, aktyor, rəssam kimi özünü sınayır və hətta dərs deməklə çörək pulu qazanırdı. Mətbuatda ilk debutu şair kimi olmuşdu. İlk şeirlərini möhkəm tənqid eləmişdilər deyən Qoqol satışda olan bütün nüsxələri alıb yandırmışdı. Artıq ikinci debutu onun adını Rusiyanın birinci ədibləri sırasına yazdı. «Dikanka yaxınlığındakı xutorda gecələr»i indi hamı görə bildi. O, Pletnyov, baron Delviq, Puşkinlə tanış oldu. Onu sarayda tanıyıb qəbul elədilər. Artıq sivil Peterburq həyatı ucqar rus mədəniyyətindən daha cazibəli və maraqlı görünürdü. «Müfəttiş»in premyerasında çar Nikolay Pavloviç pyesin tamaşası və nəşrinə fərman verdikdən sonra tamaşanın sonunda imperator Qoqola brilyant qaşlı üzüyü şəxsən hədiyyə elədi.

Cavan Qoqol hekayələri yaşına xas olmayan ustalıqla yazırdı. Kənddə böyümüş oğlan üçün zarafat eləmək adi həyat tərzi idi. Yarmarkadan çıxmış oğlan oxucunu cəlb eləməyin yollarını çox yaxşı bilirdi. Lazım gələrdisə hekayələrin altında tanınmamış imza qoyardı ki, oxucu onu yeni müəllif kim qəbul edib maraqlansın. Rudıy Panko imzası da boş yerdə əmələ gəlməmişdi. Rudıy kürən deməkdi. Qoqolun saçı kürən idi. Şəhərin də öz tələbləri vardı. Ona cavab vermək üçün Qoqol evdə verdiyi dərslərin daşını atdı, Peterburq ətrafında bağ kirayələdi, borca girərək modabazlar kimi geyindi.

İndi onun ətrafına çoxlu insan yığışmışdı. Paytaxta cələn yerliləri uşaqlarını ilk əvvəl onun yanına gətirərdi, dostlarını onunla tanış edərdi. Burda rəssamlar, hərbçilər, tələbələr vardı. Qoqolun dərnəyi belə yarandı. Qoqol hamıya gülməli ləqəblər verərdi: Balzak, Düma, Hüqo… Dostları barədə gülməli kupletləri bəstələməyi də sevərdi. Onların vaxtı sənət və ədəbiyyat barədə söhbətlərdə keçərdi. Hamının gözündə zarafatcıl və komik olan Qoqolun mənəvi natarazlığı barədə bir dənə də söz deyilməmişdi. Ona görə də ilk kitabının uğurundan sonra Peterburqun adlı-sanlı ailələrində onun yeri həmişə vardı.

«Müfəttiş» və «Ölü canlar» Puşkinin imiş?!

Peterburqa ilk gəlişində Qoqol Puşkinə təqdim edilmək üçün vasitə axtarırdı. İlk dəfə Qoqol Puşkinin yanına özü tək və təqdimatsız gəldi. Evin qapısını döyüb gözlədi. Nökər qapıya çıxıb dedi ki, barin yatıb. Qoqol düşündü ki, Puşkin səhərəcən yəqin ki, şeir yazıb ona görə də bu saatda hələ ki, yuxudan durmayıb. Amma nökər izah elədi ki, Puşkin səhərəcən kart oynadığından hələ ki, ayılmayıb. Bu Qoqolun mənliyinə zərbə oldu və məktəblinin içində yaratdığı ideallaşmış şair obrazını darmadağın elədi. Onlar bir də 2 ildən sonra görüşdülər. Puşkinə onu cavan və çox şeylər vəd edən bir yazar kimi təqdim elədilər. Onlar görüşəndə Puşkinin 31, Qoqolun 21 yaşı vardı. Qoqol xutor zadəganlarından idi, nə yaxşı ədaları, nə parlaq bilikləri vardı. Puşkin isə Qoqolun istedadını həmən gördü, bu isə bütün çatışmazlıqları örtə bilərdi. Puşkinlə dostluğu ilə fəxr eləyən cəmi 2-3 adam olardı, onlardan biri də Qoqol idi. Uğur zirvəsində olan şair az tanınan cavan yazıçının evinə gələr, yeni hekayələr tələbi ilə kağızları eşib tökər, əlinə keçəni oxuyardı. Axı Qoqol hər şeyi öz bildiyi kimi qoşardı. Yeni sözlər tapar, köhnə rus sözlərinə yeni can verərdi, lap bəzən qramatika qanunlarını pozsa belə maraqlı və gülməli alınardı. Qoqol Puşkinlə o qədər hiyləgərcəsinə rəftar edirdi ki, hətta onun özü üçün hazırladığı bir neçə süjeti yalvarıb ondan almışdı. «Müfəttiş» və «Ölü canlar» Puşkindən götürülmə süjetlər idi. Sonralar Puşkin şikayətlənirdi ki, hiyləgər maloross onun süjetlərini oğurlayıb.

«Sizin ruhunuza dəlicəsinə vurulmuş…»

Peterburqdan başını götürüb xaricə gedəndə anasına yazdığı məktublar əsas verir ki, burda ürək məsələlərinin olduğunu düşünək: «Tanrı xətrinə, onun adını məndən soruşmayın. O, çox yüksəkdir, çox! Və mənə sakitliyimi pozub yaratdığım laxlayan dünyamı dağıtmağa görə göndərilib». Romantik kəndli oğlan deyəsən kubar qadınının sevgisindən qaçıb sərhədlərin arxasında gizlənmək istəyir? Bəlkə də bu ilk məhəbbətdir? Daha sonra bir neçə sevgiyə eyham kimi anlaşıla biləcək kiçik macəralar. Onlardan biri Kaluqa qubernatorunun həyat yoldaşı Aleksandra Osipovanın adını çəkirlər. Ona yazdığı məktubları Qoqol sonralar bir qədər dəyişdirilmiş halda çap eləmişdi. Qoqol məktubları belə imzalayırdı: «Sizin ruhunuza dəlicəsinə vurulmuş…». Qoqolun şəxsi həyatından yalnız onun əsərlərindən xəbər tutmaq olar. Zamanında hətta şaiyələr gəzirdi ki, Qoqol qrafinya Anna Viyelqorskaya ilə maraqlanırdı və hətta ona evlənmək təklifi də eləmişdi. Amma qohumları ilə söhbətdə ona nəzakətlə xatırladırlar ki, aralarında olan hörmətə baxmayaraq o, qrafinyanın tayı deyil. Bəlkə ondan sonra yazıçı «Mən indi daha çox monastra yarayıram, nəinki kubar həyatına» yazırdı.

«Çəkdiyim iztirabları bilsəydiz…»

Qoqol ömrü boyu maniakal depressiv psixozdan əziyyət çəkib. Maniya zamanında yazıçının parlaq əsərlər yaratmağa çoxlu qüvvəsi, enerjisi, yaradıcılıq ideyaları olardı. Amma az sonra bu qara zolaqla əvəzlənər və həyatın rəngləri tamam dəyişərdi. O dövrün həkimləri düzgün diaqnoz qoya bilməmiş və ona görə də səhv üsullarla müalicə edirdi. Həkimlər onu belə məqamlarda yaş döşəkağıya səriməklə, ruhanilər isə ciddi pəhrizlə müalicə edərmiş. Bu üsullardan sonra xəstənin halı daha da pisləşərdi. İlk tutması 31 yaşında Romada olarkən olub. Depressiya bəzən elə səviyyəyə çatırdı ki, özünü öldürmək, ya da suda böğmaq yeganə çıxış yolu və dərman kimi görünürdü: «Mənə nə olub, bilmirəm? Bu qocalıqdımı ki, əlimi qaldırmağa taqətim yoxdu. 42 yaşında qocalmaq deyilsə bu nə haldı ki, mən düşürəm? Çəkdiyim iztirabları, əziyyətləri bilsəydiz…».

Xəstəlik tutması zamanı Qoqol günlərlə yeməksiz və susuz ikona qarşısında dua etməkdə keçirirdi. Dua zamanı o, tezliklə öləcəyini deyən səslə eşidirdi. Hələ məhv eləmədiyi kitabının taleyinə yanaraq «Ölü canlar»ın ikinci cildini qraf Tolstoya verməyə çalışır. Amma Tolstoy istəmir ki, Qoqol onu etibar edilmədiyini düşünsün deyə imtina edir. Ola bilər ki, bu kitabın məhvi ilə dünya ədəbiyyatı şedevrlərdən birini itirir. Səhəri gün Qoqol qraf Tolstoya dedi ki, yalnız bəzi hissələri yandırmaq istəyirdi, amma qəddar ruhun əmrilə hamısını yandırmalı oldu. Kitabın məhvindən sonra Qoqol həyatının mənasını da itirir. Sonrakı 10 gün yazıçı boş mənasız ifadəsiz baxışlarını tavana dikib uzanmış vəziyyətdə qalır. Ölümünədək kimsəylə bir kəlmə də kəsmədən dünyasını dəyişir.

Bəzi versiyalara görə Qoqol letarqik yuxuya gedibmiş və diri ikən basdırılıb. Sonra isə qəbirdə ayılaraq hava çatışmamazlığından vəfat edib. Bu şaiyələr faktlarla təsdiq edilməyib. Amma onların yayılmasında yazıçını özü günahkardı. O, hələ sağlığında diri ikən basdırılmaqdan qorxurdu. Çünki malyariya yoluxandan sonra uzun sürən yuxu ilə müşayiət edilən ürəkkeçmələri olurdu. Ona görə də qorxurdu ki, onu ölmüş bilib basdırarlar. Bu səbəbdən o, 10 il yatağa uzanıb yatmamışdı. Gecələri kresloda, ya da divanda yarıuzanmış şəkildə mürgü döyərdi. Hətta vəsiyyət eləmişdi ki, çürümə əlamətləri görünməyənədək bədənini basdırmasınlar.

«Ölmək necə də şirindi»

Qoqol axirət dünyasından qorxduğu üçün daim dua edir və ruhunu xilas eləməyə çalışırdı. Təqvimdən 10 gün əvvəl oruc tutaraq lazım olduğundan artıq çalışırdı. Əslində bu oruc deyil, tam aclıq idi. Bulemiya, yəni ifrat iştahası olan Qoqol üçün bu ölümə bərabər addım idi. Çünki o, sağlam vaxtı həddən artıq çox və kolorili yeyir, amma kökəlmirdi.

Müasirləri həkimlər onun depressiyasına miningit adı verərək 19-cu əsrlə yayılmış üsullarla müalicə aparırdılar. Onu zorən qaynar vannaya otuzdurub başına buz kimi su tökürdülər. Bu prosedurdan sonra tir-tir titrəyən yazıçını paltarsız saxlayır, burnuna 8 zəli yapışdırıb qan çıxarırdılar. Onun kobud rəftar edir və üstünə çığırırdılar. Qoqol müqavimət göstərəndə əllərini burub ağrıdan çığırdırdılar. Ona görə də bu «müalicə»dən sonra onun vəziyyəti yaxşılaşmırdı. Müasir həkimlər deyərdi ki, Qoqol tempratur fərqindən sonra qan itirilməsindən əmələ gələn ürək-damar tutmasından keçinib. Belə xəstələrə qan çıxarmaq və isti-soyuq kontrastı eləmək qəti olmazmış. Aclıq da üstəlik… Yazıçını zorla yedizdirmək, çoxlu içizdirmək və duzlu məhlulu qanına yeritməklə xilas etmək olardı. Həm də ki, o dövrdə antidepressantlar hələ yox idi. Ölümqabağı evdəkilər onun aydın səsini eşitdilər: «Nərdivan gətirin, nərdivan» Sonra ölüm gözlərini tam bağlamamışdan əvvəl «Ölmək necə də şirindi» dedi.

Başsız Qoqol

Yazıçının həyatı ilə bağla bir mistika indiyədək açılmayıb. 1931-ci idə Qoqolun 1852-ci ildə basdırıldığı Danilova monastrında yeniyetmə cinayətkarlar üçün təcridxana yaratmaq fikrinə düşürlər. Burdakı məzarları Novodeviçye monastrına köçürürlər. Köçürülməli məzarları açanda tabutun içində bircə Qoqolun kəlləsi tapılmadı. Qəribə və fantastik bir fakt! Qəbri açan ustalar tabutun çox dərində baçdırdığını və çətinliklə tapıldığını təsdiqləyir. Tabutda tütün rəngində kostyum geymiş adamın hətta alt paltarları da salamat idi. Amma baş yox idi. Sovet alimləri qəbri köçürənədək kimisi Qoqolun qabırğasını, kimisi tabutun parçasını, kimisi isə yazıçının başmaqlarını özünə yadigar götürdü.

Bulqakov da «Master və Marqarita» romanında bu faktdan istifadə eləmişdi. Əsər boyu bir neçə yerdə sahibsiz kəllə dığırlanaraq adamları qorxudurdu. Köhnə qəbirin üstündə bürünc xaç qara başdaşı üzərinə qoyulmuşdu. Orda yazılmışdı: «Mənim acı sözlərimə hələ çox güləcəklər». Yeni məzarda Qoqolun qəbrini Tomskinin müəllifliyi ilə büstü yonulmuş heykəl bəzəyir. Bu dəfə başdaşında «Dahi rus sənətkarına Sovet hökümətindən» yazılıb. Əvvəlki qara başdaşı lazımsız əşya kimi monastrın həyətində atılmışdı. Bulqakovun arvadı bu başı ərinin qəbri üçün layiqli bilib satın aldı. Həmin daşdan yonulmuş başdaşı indi Bulqakovun qəbrinin üstündədir. Bununla da «Əziz müəllim, məni çüyün şinelinlə örtərmisin» deyən Bulqakovun da arzusu yerinə yetdi.

Müəllif: Gülnarə RƏFİQ

Lev Tolstoy - insanları xoşbəxt edəcək sehrli çubuğu axtaran yazıçı

Lev Nikolayeviç Tolstoy

(9 sentyabr, 1828 – 20 noyabr, 1910)

Rus yazıçı, publisist və filosof. Yazdığı "Hərb və Sülh" və "Anna Karenina" əsərləri ilə dünya ədəbiyyatında roman janrının ən görkəmli nümunələrini yaratmışdır. XIX əsr rus cəmiyyətinin realistik mənzərəsini canlandıran bu iki əsər realist roman janrının yüksək zirvəsində qərar tutur. Tolstoy özünün əxlaqi-mənəvi əsərləri ilə - "Allahın səltənəti qəlbimizdədir" ("Царство Божие внутри нас") XX əsrin Mahatma Qandi və Martin Lüter Kinq kimi şəxsiyyətlərinə ciddi təsir göstərmişdir.

Lev Nikolayeviç Tolstoy Tula quberniyasına bağlı Yasnaya Polyanada anadan olub. Onun ailəsi Rusiyanın ən qədim və aristokrat ailərindən biri idi. 1844-cü ildə sevmədən oxuyacağı Kazan universitetində Şərq dilləri və hüquq təhsili almağa başladı. Daha sonra təhsilini yarımçıq qoyaraq kəndinə geri qayıtdı və vaxtının çoxunu Moskva və Sankt Peterburqda keçirməyə başladı. 1851-ci ildə isə Rusiya ordusuna qatıldı. Yazıçılıq sənətinə də təxminən bu illərdə başladı. 1857 və 1860-1861 illərdə Avropaya iki səfər edən Tolstoy bu zaman həyatının geri qalanına təsir edən travmatik hadisə yaşadı. Dostu Botkinə yazdığı məktubda "Dövlətin qurma bir bir şey olduğundan və bundan sonra heç vaxt heç bir yerdə heç bir dövlətə xidmət etməyəcəyini"ndən bəhs etmişdi. Avropa səfərində Viktor Hüqo ilə qarşılaşmış və yazacağı "Hərb və sülh" adlı əsərdə "Les" Miserables"in təsirində də qalmışdır. Tolstoy siyasi fəlsəfə baxımından isə fransız anarxist Pyer Josef Proudhonun təsirində qalıb. Tolstoy 23 sentyabr 1862-ci ildə özündən 16 yaş kiçik Sofiya Andreyevna Bers ilə evləndi. Bu evliliyi A.N. Wilson ədəbiyyat tarixinin ən bədbəxt evliliyi olaraq izah etmişdir.

«Tanrının padşahlığı içinizdədir» deyən yazıçını kilsə lənətlənmiş elan eləmişdi

«Mən Allaha inanıram. Onu hər şeyin başlanğıcı, Ruh və Sevgi kimi qavrayıram. Mən ondayam, o da məndə. Hamının Tanrı kimi qəbul elədiyi İsaya dua etməsini ən böyük günah sayıram. İnsanlar başqalarıyla elə rəftar eləməlidir ki, özü də belə rəftarı arzulardı. Bu, İncildə belə deyilib, bütün qanun və peyğəmbərlərin məğzi də bundadır».

Lev Nikolayeviç Tolstoy Birinci Pyotrun vaxtından cəmiyyətdə görkəmli yer tutmuş zəngin və adlı-sanlı nəslin nümayəndəsidir. Tolstoy o qədər avtobioqrafik yazıçıdır ki, onun qohum və tanışlarının obrazını əsərlərindən tanımaq olar. Ata babasını «Hərb və sülh» romanında qraf Rostov obrazında təsvir edib. Ana babası isə həmin romanda knyaz Bolkonskinin simasında reallaşıb. Ailədə dördüncü uşaq olan və iki yaşında anasını itirən Lev anasının təhsilə, sənətə olan incə münasibətini və zahiri görünüşünü də Mariya Bolkonskaya obrazına köçürmüşdü. Atasının ölümündən sonra isə uşaqların tərbiyəsi bibisinin boynuna düşür. Həmin bu bibi hesab edirdi ki, «cavan oğlanı abırlı və evli xanımla olan sevgi macərası qədər heç nə məşhurlaşdıra bilməz».

«Yaramaz uşaq»

Kazan Universitetinin Şərq dilləri fakültəsinə qəbul olunanda 16 yaşı vardı. O dövrdə Kazan Universiteti rus dilini bilməyən xarici müəllimlər və rüşvətxor yerli kadrların əlindəydi. Hüquq fakültəsinə keçəndən sonra da çox pis oxuyan Tolstoy 3-cü kursdan sonra oxumağı atır. Bibisinin nəsihətlərinə əsasən cəmiyyətdə özünə yer axtaran Tolstoy zahiri kifirliyindən başqa utancaqlığından da əziyyət çəkirdi. O gah günlərlə imtahana hazırlaşır, gah da musiqiyə baş vururdu. Çinovnik karyerasını qurmaq da istəyir, atlı qvardiya polkuna girmək də. Asketik dini əhval-ruhiyyəsi çox vaxt kart oyunu və qaracıların yanına getməklə əvəz olunurdu. Ailədə onu «yaramaz uşaq» sayırdılar. Tezliklə Tolstoy yaşayışının mənasızlığını anlayaraq döyüşlərdə iştirak etmək üçün Qafqaza gedir. Əsərlərinin batal səhnələrini, qanlı döyüş lövhələrini də müharibələrin iştirakçısı kimi öz gözləriylə görmüşdü. Hətta imperator Nikolay onun müharibə seriyasından olan hekayələrini oxuyandan sonra yazıçını qorumaq məqsədilə ön cəbhədən geri çəkmək istəmişdi. Amma Tolstoy buna razı olmadı. Ədəbi maraqları Tolstoy üçün həmişə ikinci planda olub. O yalnız ürəyi istəyəni yazırdı. Ona görə əsərlərindən heç biri, Turgenevin sözüylə desək, dövrünün «ədəbiyyatının murdar iyini vermirdi». Amma o, ədəbi fəaliyyəti insanın kamilləşməsi yolunda bir pillə saya bilmirdi. Ona görə geriyə, malikanəsinə qayıtmalıydı ki, həqiqət axtarışlarını davam eləsin.

Uşaq nə istəsə, onu eləməlidir

Qəribəsi odur ki, ətrafda baş verən demokratik hərəkat Tolstoya təsir eləyə bilmirdi. Çünki o, qəzet oxumur, müasir ədəbiyyatın təsirinə düşmürdü. Moskvaya isə hərdən azartlı oyunlara olan ehtirasını söndürməkçün gəlirdi. Yığılan böyük həcmli borcları o, sonradan neçə illər uzunu qaytarmalı olurdu. Cəmi iki dəfə xaricdə olan Tolstoy səfərə marağını öldürməkçün yox, xarici təhsil sisteminin əsaslarını bilməkçün getmişdi. Bundan sonra qərara gəldi ki, Rusiya təhsil sistemi köklü şəkildə səhvdir. Ona görə də ədəbi fəaliyyətini atıb kəndlilərçün məktəb açmaq və yeni təhsil sisteminin yaranmasıyla məşğul olmağa başladı. Tolstoy müasirlərindən fərqli olaraq kiçik qardaş kimi baxmırdı. O düşünürdü ki, xalq daha yuksəkdədir və zadəganlar onlardan mənəvi dərs almalıdırlar. Yasnaya Polyanada açdığı məktəb ən orijinal və qeyri-adi məktəblərdən biridir. Burada nizam-intizam reqlamenti qoyulmamışdı. Uşaqlar nə istəsələr, edə bilərdilər. Proqramsızlıq, nizamsızlıq olsa da, bu məktəbdə dərslər çox yaxşı keçirilirdi. Dərsləri, adətən, özü aparırdı və yeni pedaqoji tapıntılarını «Yasnaya Polyana» adlı jurnalda çap etdirirdi.

13 uşaq atası

34 yaşında Tolstoy 17 yaşlı Sofya Bers adlı zadəgan qızına evlənir. Sonrakı 15 ilini onun həyatının ən xoşbəxt illəri saymaq olar. Bu dəfə pedaqoji fəaliyətini atıb ailə səadətinə baş vuraraq 13 uşağın atası adını qazanır. Artıq bu illərdə malikanəsini uğurla idarə eləməyi də öyrənmişdi. «Hərb və sülh» və «Anna Karenina» bu dövrün məhsuludur. Yazıçı özündən daim narazı olsa da, ailəsini uğurlu saymaq olar. Sonya ərinin çeynəyib tulladığı ifadələri bəzən 7-8 dəfə dəyişdirərək köçürməyə səbri çatan bir qadın idi. Evlilikdən sonrakı maddi tarazlığı da Sonya Andreyevnanın xidməti sayəsində olmuşdu.

«Yaşamaqdan qorxuram…»

«Anna Karenina»dan sonra, ədəbi məşhurluğun zirvəsində olarkən yazıçının ruhi sarsıntılar, axtarışlar və şübhələr dolu illəri gəlir. Sağlam və cavan insan həyatdan ləzzət almaq istəyini itirmişdi. O, özüyçün həyatın məqsədini aydınlaşdıra bilmirdi: «Sənin Samara quberniyasında 6000 desyatin torpağın olsun, 300 baş da atın - bəs sonra? Yaxşı, Qoqol kimi, Puşkin kimi, Molyer və Şekspirdən də artıq məşhurluğun olsun – bəs sonra? Uşaqları tərbiyə edəsən – niyə? Xalqın rifahını qaldırasan – mənə nə var?»… Məhz bu vaxt beyninə gələn intihar haqqında fikirləri təbii saymaq da olardı: «Mən ayaqqabı bağlarını gizləyirdim ki, otağımda tək qalanda özümü asmayım. Ova gedəndə tüfəng götürmürdüm ki, belə rahat yolla həyatdan köçməyim. Mən əslində nə istədiyimi də bilmirdim. Yaşamaqdan qorxur, ondan qaçır, amma hələ nəyəsə ümid də bəsləyirdim». Ruhi əzablardan çıxış yolunu İncildə görüb bütün suallarını da artıq bu mənbədə axtarmağa başlayır. Tolstoyun dediyinə görə, bizim hamımızın içində xeyiri duymaq qabliyyəti var. Tolstoy insanın riayət etməli olduğu 5 qunanu xüsusi vurğulayır. Qısaca olaraq onlar belə səslənir: qəzəbə düşmə, zinakarlıq eləmə, özünü and içməklə bağlama, şərə müqavimət göstərmə, pis və yaxşılarla eyni dərəcədə davran…

Yataq otağındakı faciə

Ümrünün sonuna kimi Tolstoy içindəki seksual arzuları və vicdanı arasında mübarizə meydanı olub. Gündəliyində o yazırdı: «Qadın yığıncağını sosial bəla hesab edərək ondan qaçmaq lazımdır». Amma öz məsləhətlərinə bir o qədər də qulaq asanlardan deyildi. Sonradan Anton Çexova «çox acgözəm» deyərək etiraf edən Tolstoyun bioqrafiyasında yoldan çıxarıb aldatdığı bir neçə qulluqçu və kəndli qızlar haqqında xatirələri var. Məşhurlaşdıqca, cəmiyyətdə irəli getdikcə o qadın axtarışında özündə əmin deyildi və qadınların onu bəyənəcəyini hələ ki, bilmirdi. Enli, yastı burnu, dişsiz çənəsi, qalın dodaqları və yarıbağlı göz qapaqları vardı. Sonyaya evlənməkçün o, oğlan doğmuş kəndli qızı Aksinyanı atmalıydı. Tolstoy evlilikdən əvvəl Sonyanı onun gündəliyini oxumağa məcbur edərək bütün seksual qoçaqlıqlarıyla tanış eləyir. Sonya başa düşür ki, ərini yalnız cismani sevgi maraqlandırır və zifaf gecəsində onların yatağı bakirə qız və qoca əyyaş arasında döyüş meydanına çevrilir. Toyun səhəri Sonyanın gündəliyində «sevginin fiziki təzahürü nə qədər iyrəncmiş» yazısı əmələ gəlir. Evlilikdən əvvəl bir xeyli qızı yoldan çıxarmış bir insana ailə həyatı son dərəcə ləzzət verirdi. Təbiətcə tiran olan Tolstoy hesab edirdi ki, qadın bütün həyatını kişinin xoşbəxtliyinə həsr eləməlidi. Sonya da ərinin xoşuna gəlməkçün hər işi görür, uşaqları böyüdür, evi səliqədə saxlayır və boş vaxtlarında «Hərb və sülh» romanını, bəlkə də, 7-ci dəfə köçürülməsinə kömək edirdi. «Kreyser sonatası»nda Tolstoy insanları seksual münasibətləri qırmağa çağıranda Sonya növbəti dəfə hamiləydi. Hirsindən zəncir çeynəyən qadın gündəliyində «Hamiləliyim «Kreyser sonatası»na gözəl postskriptum ola bilər» yazdı. Tolstoy ömrünün sonuna kimi öz prinsiplərinin ardınca gedib seksdən imtina eləməyə nail ola bilmədi. Bunun günahını arvadının üstünə yıxırdı. Guya məhz Sonya onu günaha batıraraq belə ehtirasla arzulamağa vadar edir. 82 yaşında etiraf edir ki, seksual arzular onu daha narahat eləmir. Tolstoy Maksim Qorkiya yazırdı: «Kişi zəlzələləri, epidemiyaları, dəhşətli xəstəlikləri, ruhi sarsıntıları rahat yaşaya bilər, amma onunçün ən dəhşətli hadisə yataq otağında baş verən faciə olacaq».

Qəribə ağsaçlı kişinin dediklərindən

Tolstoy insanın ölməzliyini inkar edirdi. Kilsənin avtoritetinə qarşıydı. O, dövlətin də hüququnu qəbul eləmir, çünki onun zorakılıq və məcburiyyət üzərində qurulduğunu iddia edirdi. Şəxsi mülkiyyəti ona görə qəbul eləmirdi ki, onun saxlanmasıyçün dövlətin mühafizəsi və hətta zorakılığı da lazım ola bilərdi. Ona görə bütün varidatını ailə üzvlərinə paylayır. Yeni dünyagörüşündən əvvəl yazdıqlarını lazımsız saydığı üçün onların qonorarından əl çəkir. İçməyi, siqaret çəkməyi atıb vegetarian olur. Çox sadə, hətta kəndlilər kimi geyinərək pinəçilik sənətinin sirlərinə yiyələnir ki, özünə ayaqqabı tikə bilsin. Tolstoyun təlimi tezliklə davamçılarını tapır, hətta bu qanunlarla yaşamaqçün «tolstoyçular qəsəbəsi» də yaranır. Amma belə toplumların özü də Tolstoyu qane eləmirdi. Çünki o, hesab edirdi ki, həqiqət səadətə bərabər bir şey olduğundan hər kəs onu özü tapıb kəşf eləməlidir. Camaat ətraf kəndlərdən axışıb gəlirdi ki, qəribə ağsaçlı qocanın danışdıqlarını dinləyə bilsin. Lev Tolstoyun ən əsas tezisi şərə müqavimət göstərməmək prinsipi sayılır: «Xeyirxah ol və şərə müqavimət göstərmə». Pisliyə pisliklə cavab verən şərə öz vasitəsiylə yayılmaq imkanı verir. Çünki şərə güclə qalib gəlmək mümkün deyil. «20-ci əsrin cavanları, gələcəyin insanları kimi öz missiyanızı yerinə yetirmək istəyirsizsə, bəşəriyyətin gələcəyini hansı formada görməyiniz barədə mövhumatdan əl çəkməlisiz. Patriotizm mövhumatından da, elm adı altında sizə soxuşdurulan həqiqətlərdən də, iqtisadi və sosial inkişaf nəzəriyyələrindən də və ən vacibi bütün dövrlərin şəri sayılan bir fikir, yəni dinin artıq keçmişdə qalması ideyasından imtina eləməlisiz. Bütün bunlardan xilas olandan sonra insanın əsl məqsədi və rolunu həyata keçirə bilərsiz»…

Tanrıya yaxın yerin axtarışında

Həmişə qaçıb qurtula biləcəyi malikanədə də həyatı dözülməz idi. Hətta uşaqları onu ələ salıb hırıldayırdı. 82 yaşında o, gecə evdən gizlicə qaçaraq yalandan uzaq olan bir yerdə yaşayıb Tanrıya yaxın olmaq üçün yer axtarırdı. Bu yaşda nə fiziki, nə də mənəvi cəhətdən uzun səfərə hazır olmayan Tolstoy az keçmir ki, xəstələnir. Ölüm yatağında olarkən o, arvadını özünə yaxın gəlməyə icazə vermir. Sonya yalnız huşunu itirəndən sonra ona yaxınlaşa bilir. Tolstoy bir neçə gündən sonra kiçik Astapova stansiyasında pnevmoniyadan rəhmətə gedir. Onu Yasnaya Polyanada meşədə, qardaşıyla birgə uşaqlıqda insanları xoşbəxt edə biləcək sehirli çubuğu axtardıqları yarğanın üstündə dəfn edirlər.

Tanrının padşahlığı içinizdədir

Dini ideyalarını tapanda isə o «nə yaxşı ki, mən «Hərb və sülh» kimi cəfəngiyyatı bir daha yazmayacağam. İnsanlar məni boş şeylərə görə sevirlər. Bu, ona bənzəyir ki, Edisonu «Siz mazurkanı necə də yaxşı oynayırsız» deyib tərifləyəsən. Mənim əhəmiyyətim dini mülahizələrimdədir» demişdi. Tolstoy Ata, Oğul və Müqəddəs ruhu birləşdirən Üç üqnumu Allah kimi qəbul etməkdən imtina edir, «priçastiye» ayinini inkar edir, İsa peyğəmbərin bakirə Müqəddəs Məryəmdən doğulması faktını şübhə altına qoyur, İsanın xaç üstündə çəkdiyi əzabların günahları təmizləməsində rolunu inkar edirdi. Bu fikirlərə görə, kilsə Tolstoyu lənətlənmiş elan edərək kilsədən ayrılmasını yazılı şəkildə bildirdi. Həmin qərara görə, Tolstoyu xristian adətlərinə görə dəfn eləmək qadağan olunurdu. Artıq Tanrısını tapmış yazıçı «Mən, həqiqətən, kilsədən imtina eləmişəm. Artıq onun mərasimlərini yerinə yetirmirəm. Yaxınlarıma yazmışam ki, mən öləndə kilsə xadimlərini yaxına buraxmasınlar. Üstümdə heç bir ovsun və dua oxunmasın və meyitimi lazımsız əşya kimi tez yığışdırsınlar ki, dirilərə mane olmasın».

Müəllif: Gülnarə RƏFİQ

Dostoyevski – bəşəriyyətin prokuroru

Fyodor Mixayloviç Dostoyevski

(11 noyabr 1821 - 9 fevral 1881)

Dostoyevski 23 aprel 1849-cu ildə dövlətə qarşı başqaldırma iddiası ilə həbs edildi.Ölüm cəzası verildikdən sonra yazıçı səkkiz ay həbsxanada qaldı.Edam edilmək üçün aparıldıqları meydana gedərkən qəfil Çar tərəfindən bağışlandılar.Edam cəzası sürgün ilə əvəz edildi.Cinayət və cəza qavramları ilə burda yaxından tanış olan yazıçı bu illərdə sara xəstəliyi səbəbi ilə dəfələrlə xəstəxanaya düşdü. Sürgündə keçirdiyi 4 ildən sonra 1854-cü ildə orduya girdi.Burda 5 il xidmət edən Dostoyevski zabit rütbəsinə qədər yüksəldi.1857-ci ilin fevral ayında dul və vərəm əstəliyindən əziyyət çəkən Mariya Dmitrievna İsayeva ilə evləndi.

Romanları

• "Zavallılar" (1846)
• "Axirətdən məktublar" (1860)
• "Alçaldılmış və təhqirolunmuşlar" (1861)
• "Yeraltından məktublar" (1864)
• "Cinayət və cəza" (1866)"
• Qumarbaz"(1866)
• "Səfeh" (1868)
• "Həmişəlik ər" (1869)
• "Əcinnələr" (1872)
• "Yeniyetmə" (1875)
• "Karamazov qardaşları" (1880)

Povest və hekayələri

• "Oxşar" (1848)
• "Gülünc insanın yuxusu" (1848)
• "Bəyaz gecələr" (1848)
• "Dayısının oğlu" (1859)
• "Yay xatirələri haqda məktublar" (1862)
• "Nalayiq lətifə" (1864)

«Allahı görmək istəyən onu şüurunun bomboş fəzasında yox, sadə insan sevgisində tapacaq»

Dostoyevski 1821-ci ildə Moskvada doğulub. Gələcək yazıçının atası hərbi həkim olduğundan ailədə səliqə və nizam-intizam tələb edirdi. Pansionda təhsil illərində onu çox qaraqabaq və kitabları əlindən qoymayan bir uşaq kimi xatırlayırlar. Sonrakı təhsilini atasının təkidiylə mühəndis yunkerləri məktəbində davam etdirir. Orda oxuyarkən atasının ölüm xəbərini eşidən Dostoyevskidə ilk dəfə epileptik tutma baş verir. Danışırdılar ki, atası yerli kəndli qızlara sataşdığından onu elə öz kəndliləri öldürmüşdü.

Yeni Qoqol doğulub!

1846-cı ildə Sankt-Peterburqun ədəbi səmasında Dostoyevski adında yeni ulduz parladı. Onu İvan Paneyevin gecələrində görmək olardı. Məşhur tənqidçilərlə ünsiyyətdən qaçaraq otağın bir küncünə sığınıb evin xanımı Avdotyanı güdürdü. Gözəl, ağıllı, dildən zirək bu xanım onun xülyalarının qadınıydı. Nekrasova görə sonralar öz ərini atmış bu xanım əsəbi və xəstəhal gənci heç görmürdü. Dostoyevski özünə söz verir ki, mütləq məşhur yazıçı olacaq. Bax onda məğrur gözəl özü onun yanına qaça-qaça gələcək! Yazmağına yazırdı, amma tələsdiyindən ilk əsərləri alınmır. «Kasıb adamlar?» romanın Qriqoroviç və Nekrasova oxuyandan sonra onlar «Yeni Qoqol doğulub» sözləriylə birgə əsəri Belinskiyə göstərdilər. O isə «Siz anlayırmısız ki, nələr yazmısız? Ola bilməz ki, 20 yaşında bunu başa düşürsüz! Həqiqət Sizə bəllidir, özünüzə sadiq olsanız, dahi yazıçı olarsız» deməklə Dostoyevskiyə qol-qanad vermişdi. Vaxtını öldürmək arzusuyla o, Petraşevskinin dərnəyinə getməyə başlayır. Orda cavanlar toplaşır, çay içə-içə qadağan olunmuş ədəbiyyat oxuyaraq respublika haqqında arzularını bölüşürdülər. Təbiətcə monarxist olsa da, onun bu dərnəyə ürəyi yatırdı. Amma bu «çay içmələrin» sonu yaxşı qurtarmadı. İmperator Birinci Nikolay «çay həvəskarları»nın törətdiklərini yaxşı bildiyindən hamısını həbs eləyir. Dostoyevskiyə qarşı əsas ittihammlardan biri o idi ki, Belinskinin Qoqola məktubunu oxuyanda oradaymış. İstiqtaq zamanı dostlarından heç kimi satmadığına görə onu ən qatı inqilabçı adlandıraraq zadəgan rütbəsi və varidatdan məhrum edərək Petropavlov qəsrində 9 ay saxlayandan sonra ölümə məhkum edirlər. İmperatorun şəxsi əlavəsinə görə ölüm hökmünün ləğvi güllələnməkçün düzülüb, hətta atəş əmri veriləndən sonra elan edilməliydi. Sonra Dostoyevskinin əl-ayağını qandallayıb Oma qəsrinə sürgünə göndərirlər.

Həyatın dibində

Sonrakı 4 ili Dostoyevskinin həyatında ən çətin illərdəndir. Zadəgan əsilli yazıçı əyyaşlar, oğrular və adamöldürənlər arasına düşür. Buralara düşənlər bir neçə gündən sonra hamı kimi olmasa, onu nifrət obyektinə çevirirlər. Dostoyevski sınmadı və məhz sürgündə həyatın iç üzünü, insan xasiyyətlərini, bir şəxsin içində həm yaxşı, həm də pis keyfiyyətlərin olmasını, həqiqət və yalanı tanıdı. Ən vacibi o, Allahı tanıdı və inandı ki, cinayətin ardınca mütləq cəza gəlməlidi. Sibir türməsindəki həyatını Dostoyevski «Ölü evdən məktublar» əsərində təsvir edib. 4 ildən sonra Dostoyevski məhkəmənin qərarıyla Semipalatinsk polkuna sıravi əsgər kimi təyin edilir. Tədricən ona zadəgan titulunu və zabit rütbəsini də qaytarırlar. O, dövrdə bu, çox nadir hadisəydi. Bunu imperatorun Dostoyevskini yazıçı kimi qiymətləndirməsi kimi də qəbul etmək olar.

Sayıqlama, qarabasma, yoxsa sevgi?

Şimşək kimi birdən çaxan sevgi yeknəsəq əsgər həyatına işıq saçır. Mariya İsayeva öz sərxoş ərindən əzab çəkdiyinə görə Dostoyevskinin diqqətini çəkir. Axı o, həmişə əzabkeş, yetim, alçalmış və bədbəxtləri sevirdi. Marya Dmitriyevna ərinin ölmündən sonra Dostoyevskinin vurğunluğunu bilsə də, yerli müəllimə vurulmağa da imkan tapa bilmişdi. Taleyin bu zərbəsi altında özünü öldürmək haqqında fikirlər yazıçını rahat buraxmırdı. Bu, sevgidən çox sayıqlamaya, qarabasmaya, xəyala, ağılsızlığa bənzəyirdi. Nədənsə birdən-birə Dostoyevskiyə ərə getməyə qərar vermiş bu xanım özü isterikalar və daimi başağrılarından əziyyət çəkirdi. Dostoyevskiyə qarşı onsuz da soyuq olan bu qadın ilk toy gecəsində həyəcan və əsəbdən epileptik tutmaya düşən yeni ərini yerdə uzanıb ayzı köpüklü çırpıntılarda qovrulan görəndən sonra hiss elədiyi ikrah hissini ömrü boyu unuda bilmədi.

Xəstə arvadı, borclar və Palina

Peterburqa gələn kimi hər şeyin necə də dəyişdiyini hiss edən Dostoyevski söz azadlığı, qəzet və jurnal bolluğuna baş vurdu. Qardaşının açdığı «Zaman» jurnalı qısa müddətdə ölkədə baş verən hadisələrə reaksiya verən çap orqanına çevrildi. Ədəbi fəaliyyətin gətirdiyi sevinc nə qədər böyük olsa da, yazmaq əzabı, yuxusuz gecələrə, arvadının «Nahaq sənə ərə getdim, sənsiz daha yaxşı olardı» kimi deyinmələrinə dözmək lazımıydı. Ona görə də cavan Polina Suslovayla görüşü onun özünə əminliyini geri qaytara bildi. Polina onun həyatına kometa kimi birdən soxuldu və yenidən sevgidən əzab çəkməyə vadar elədi. Onlar əvvəl redaksiyada, sonra orda-burda gizlincə görüşməyə başladılar. 40 yaşlı Dostoyevski 22 yaşlı Polinanın yanında yaşını heç hiss eləmirdi. Dostoyevski bu qızda ehtiras oyadandan sonra onun qabağını özü də ala bilmədi. Tədricən sevgi münasibətləri mübarizəyə çevrilir. Başını götürüb Parisə qaçan Palinanın ardınca necə gedəydi? Xəstə arvadı, borclar, yarımçıq romanlar aman versəydi! Borc elədiyi pullar yolun yarısına çıtırdı. Yenidən ruletka onu xilas edəcəkdi. Qəribədi, bu dəfə həmişəkindən fərqli olaraq uduzmadı, udduqlarını bərk-bərk gizlədib Parisə doğru qaçdı. Cibində udduğu 5000 frank arvadı Mariya Dmitriyevna və oğulluğunun təminatıyçün kifayət eləməliydi. Polina onu soyuq qarşıladı. Bu müddətdə o, ispan Salvodora vurulmağa imkan tapmışdı. Dostoyevski bilirdi ki, Palina onu nə vaxtsa atacaq, amma indi o, buna hazır deyildi. Ölüm yatağında uzanmış arvadının da obrazı rahat buraxmırdı. Palinaya karnaval kimi rəngarəng həyat vəd eləmiş ispan tezliklə onu atdı. Onu yalnız ruletka xilas edə bilərdi. Yalnız qumarxanada Palina ilə birgə bütün dünyanı da unuda bilərdi. O, oyun sevən deyildi, oyun xəstəsiydi. Həmişə də uduzardı. Vəziyyət o qədər pis idi ki, geriyə Rusiyaya qayıtmaqçün Polina öz saatını da Dostoyevskinin lombardlardan çıxmayan saatının yanında girov qoymalı olur.

«Mən sizi sevirəm və ömür boyu sevəcəm»

Sonrakı illər də yaxşı heç nə vəd eləmirdi. Arvadı Mariya yazda vərəmdən vəfat edir, qardaşı Mixail yayda dünyasını dəyişir. Başını yalnız problemlərin həlliylə qata bilərdi. Qardaşından qalan 25 minlik borcu ödəyib ailəni müflis olmaqdan xilas etməkçün öz adına veksellər ödəyir və qohumlarını öz qanadının altına çəkir. Yeni jurnal yaratmaq cəhdləri yeni borcların yaranmasına gətirir. İş o yerə çatır ki, kreditorlar onu borca görə türməyə salmaqla hədələməyə başlayırlar. Bu vaxt onun qarşısına Stellovskiy adlı nəşriyyatçı çıxır. Onların bağladığı müqaviləyə əsasən Dostoyevskinin üç cildlik kitabı çap olunmalıydı. Buna görə Dostoyevski 3 min alacaqdı. Müqavilədə belə müddəa da vardı ki, yazıçı müəyyən olunmuş müddətə yeni romanını təhvil verə bilməsəydi, sonra yazılan bütün əsərlərinə müəlliflik hüququnu naşirə verməliydi. Dostoyevski bu şərtlərə də razılaşmalı olur. İş elə gətirir ki, vəd olunmuş romanın vaxtına çox az qalsa da, Dostoyevski bir cümlə də yazmamışdı. Dostlarının məsləhətiylə o, Snitkina Anna Qriqoryevnanı stenoqrafçı kimi dəvət edərək «Qumarbaz» romanını ona diqtə eləyir. Romanın bitib təhvil edildiyi anda Dostoyevski başa düşür ki, Annadan ayrılmaq ona çox çətin olacaq. Qızı anlatmaqçün cavan qıza vurulmuş qoca sənətkar haqqında əhvalatı uydurur. Əlbəttə ki, Anna yazıçının üzünün əsməsi və səsinin titrəməsindən əhvalatın əsl personajlarının kim olduğunu anlayır. «Onun yerində olsaydın nə edərdin?» sualına qız «Mən sizi sevirəm, və ömür boyu sevəcəm» cavabını verir.

Bir əlində qələm, o birində ruletka

Dostoyevski həmişə tutqun və əsəbi olur, Anna onu gözləyərək, adətən, tənha yatırdı. Kiçicik şeylərə görə qısqanclıq səhnələri quraşdırıb çığıran yazıçıyla yola getməyə səbr lazımıydı. Cavan arvadını dəlicəsinə sevsə də, onların həyatı pul çatışmamazlığı, bu qadını gözü götürməyən qohumların dığdığı, oğulluğunun xain hərəkətləri və böhtanları həyatını tamamilə dözülməz eləyir. Dostoyevski ya bunlara dözməli, ya da Annanın təkidiylə xaricdə yaşamalıydı. Bir əlindən qələmi buraxmayan yazıçı o biri əliylə yenə də ruletkadan yapışmışdı. Bütün pulları- ailənin ehtiyatını, borc götürülmüş vəsiatin hamısını, hələ yazılmamış kitablarının qonorarını da uduzur. O, arvadına toyqabağı bağışladığı qızılları və nişan üzüyünü sələmçiyə verməkdən də çəkinmir. Ona görə də «İdiot»u yazanda o, ucuz daxma və daimi ehtiyacla barışmalıydı. Anna başa düşəndə ki, qumarbazlığın dərmanı yoxdu, sakitləşdi. Sonuncu pulunu da Dostoyevskiyə verib qumarxanaya yola saldı. Bunu da uduzandan sonra yazıçı tövbə elədi. Xaricdə keçirdikləri bu 4 il ərzində baş verənlər – onun epileptik tutmaları, qumarxanalara ehtirası, doğulandan sonra tezliklə məhv olmuş qızları hər ikisini bir-birinə o qədər yaxınlaşdırdı ki, sonra Rusiyaya qayıdıb gələndən sonra gözəl ailə kimi yaşadılar. Mələk saydığı arvadıyla yaşadığı sonrakı 10 il bircə dəfə, o da oğlu Alekseyin ölümünə görə qanı qaralmışdı.

Hər kəs hamı qarşısında və hamıya görə cavabdehdi

Peterburqa qayıdandan sonra, nəhayət ki, həyatının işıqlı zolağına növbə çatır. «Karamazov qardaşları», «Yazıçının gündəliyi» yazılır, uşaqlar doğulur. Yanında sevən və onu anlayan qadını var. İnsana daha nə lazımdı ki? 70-ci illlərdə Dostoyevski istedadının və uğurunun yüksək nöqtəsində olur. Onu tez-tez xeyriyyə gecələrinə dəvət edirlər. O, tanınmış və məşhurdur. Elmlər Akademiyasına rus dili üzrə müxbir üzv seçirlər. Dostoyevskinin həyatında sonuncu iri hadisə onun Puşkinin abidəsi qarşısında söylədiyi nitqi oldu. Bu hadisəni müşahidə edənlər deyir ki, camatın içindən bir cavan oğlan çıxıb Dostoyevskinin əlini sıxandan sonra hissiyyatından ürəyi də gedibmiş. Hamı dağılışandan sonra Dostoyevski özü abidəyə yaxınlaşıb böyük sənətkar qarşısında yerəcən təzim eləmişdi. Ömrünün sonuna yaxın həkimlər ağ ciyərlərindəki vəziyyətlə bağlı özünü fiziki işdən və həyəcandan qorumağı tapşırmışdılar. Bir gün qələmi əyilib götürəndə kitab şkafını yerindən tərpətməli olmuşdu. Bundan sonra boğazından gələn qanı günlərlə saxlamaq mümkün olmadı. Öləcəyi günü «Bilirəm, bu gün öləcəm» sözləriylə açmışdı. Dahi yazıçıyla görüşməyə minlərlə insan toplaşmışdı.

Aforizmlər

• Həqiqi sevən ürəkdə ya qısqanclıq sevgini, ya da seıgi qısqanclığı öldürür.

• Dünyaya qalib çıxmaq istəyirsənsə, əvvəl özünə qalib ol.

• Elə dəqiqələr var ki, insanlar bu vaxt cinayət istəyirlər.

• Bəraət qazandırın, qınamayın, amma yamanlığa, pisliyə başqa ad verməyin.

• Xoşbəxtlik xoşbəxtliyin özündə deyil, onu qazanmaqdadır.

Müəllif: Gülnarə RƏFİQ

Lenin - proletariatın dahi rəhbəri

Vladimir İlyiç Lenin

(22 Aprel 1870 - 21 Yanvar 1924)

Lenin ata tərəfindən babası Nikolay Vasilyeviç Ulyanov milliyyətcə çuvaş olmuşdur. Daha sonralar atası milliyyətcə kalmık, anası isə bəzi məlumatlara görə rus olan Anna Alekseyevna Smirnova ilə evlənmişdir. Nikolay Ulyanovun ölümündən sonra isə İlya Ulyanovun qayğısına onun böyük qardaşı Vasiliy Ulyanov qalmışdır. Qardaşı ona kifayət qədər təhsil verə bilmişdi ki, o, gedib Kazan Universitetinin fizika-riyaziyyat fakultəsinə qəbul olunmuşdur. 1869-cu ildən Simbir quberniyasında xalq məktəbinin inspektor və direktoru işləmişdir. III dərəcəli müqəddəs Vladimir medalı ilə təltif olunduqdan sonra Lenin atası 1882-ci ildə irsi dvoryanlıq hüququ qazanmışdır.

Leninin ikinci (ana tərfdən) babası Aleksandr Dmitriyeviç Blank (xristianlığı qəbul etməmişdən əvvəl İzrail Moyşeviç Blank) hərbi həkim olmuşdur. Daha sonra Kazan dvoryanlığını qəbul etmişdir. Tezliklə Kazan quberniyasında Kokuşkino mülkünə sahib olmuşdur. Leninin anası Mariya Aleksandrovna və onun dörd bacısı çox erkən analarını itirmişlər, onları xalaları tərbiyə etmiş, musiqi və xarici dilləri onlara tədris etmişdir. 1879-1887-ci illərdə təhsil aldığı Simbir gimnaziyasını qızıl medalla qurtarmışdır. Daha sonra Kazan Universitetinin Hüquq fakultəsinə daxil olmuşdur. Tələbə hərəkatlarında iştirak etdiyi üçün Universitetdən xaric olunmuşdur. Onun böyük qardaşı 1887-ci ildə III Aleksandra qarşı "narodovolçuluq"da ittiham olunub edam edildi. Bəzi tarixçilərin yazılarına əsasən Lenin məhz bu hadisədən sonra tarixi-sirli frazasını işlətdi - "Başqa cür hərəkət etmək lazımdır!". 1888-ci ilin payızında Leninə Kazana qayıtmağa icazə verildi. Burada o, N.E.Fedosyev tərəfindən təşkil olunmuş marksist dərnəklərin birinə üzv oldu. Burada K.Marksın, F.Engelsin və Q.V.Plexanovun əsərləri müzakirə olunurdu. Marksın və Engelsin əsərləri Leninin dünya görüşünün formalaşmasında mühüm rol oynamışdır - O, inamlı marksistə çevrilir. 1889-cu idə Lenin Sankt-Peterburq Universitetində imtahanlardan keçir. Buranı qurtardıqda sonra proletarların hüquqlarını müdafiə edən vəkil kimi fəaliyyət göstərmişdir. İsveçrədə Q.V.Plexanovla, Almaniyada V.Libeknextlə, Fransada P.Lafarqom və başqa beynəlxalq fəhlə hərəkatının nümayəndələri ilə görüşmüşdü. 1895-ci ildə paytaxta qayıdıb Y.O.Çederbaumun rəhbərliyi ilə "İşçi Sinifin Azadlığı Uğrunuda Mübarizə İttifaqı" adlı cəmiyyət formalaşdırırlar. "Mübarizə İttifaqı" fəhlələr arasında aktiv təşviqat işləri ilə məşğul idilər. Onlar tərəfindən 70 vərəq buraxılmışdır. 1895-ci ilin dekabrında Lenin tutulur və Yenisen quberniyasının Şuşenskoe kəndinə 3-il müdətinə sürgün olunur. Burada 1898-ci ilin iyulunda Lenin N.K.Krupskaya ilə evlənir, türmədə olduğu müddətdə yazdığı materiallar əsasında "Rusiyada Kapitalizmin inkişafı" adlı kitab yazır, bir neçə məqaləni tərcümə edir və onlar üzərində işləyir. Sürgündə olduğu müddətdə o 30-dan artıq

iş yazmışdır.

«Nacins, mənəvi cəhətdən sarsaq, əbləh olan Lenin öz fəaliyyəti ilə dünyada ən varlı ölkələrdən birini yerlə-yeksan elədi, bir neçə milyon insanı qırdı. İndi dünya o qədər havalanıb ki, onun dahi, yoxsa İblis olması barədə mübahisələr də eləyir. Qanlı taxtına dırmaşanda artıq o, 4 əlli dayanmışdı. İngilis fotoqrafları onun şəklini çəkmək istəyəndə o, dilini çıxarıb hırıldayırdı. Təkcə Rusiyaya görə yox, bütün Avropaya görə narahat olursan. Axı, Allahın qəzəbi mütləq insanların başına düşəcək, bu, həmişə belə olub…». Bunin «Bir dənə Açiya istilaçısı, nə Tamerlan (Teymurləng - İCTİMAİ MEDİA), nə Çingizxan Lenin qədər şöhrətə layiq görülməyib. Onun məqsədi dünyanı xilas etmək, üsulu isə dünyanı partlatmaqdır. O hər şeyi, Allahı, çarları, ölkəni, əxlaqı, məhkəməni, borcu, maraqları, qanunları, əsrlərin ədətlərini, insan cəmiyyəti kimi strukturları - hamısını ayaq altına saldı. Nəhayət o özünü də məhv elədi». Evdə üçüncü uşaq olan Volodya ilk illər valideynlərini narahat eləyirdi. Bacısı Anna yazırdı ki, o, çox səs-küylü və qışqırıqçı idi. Çox yavaş inkişaf eləyir və özünə qarşı həmişə diqqət tələb eləyirdi. Özündən yaş yarım kiçik bacısı ilə eyni vaxtda gəzməyə başlayan Volodya, ondan fərqli olaraq, yıxılan kimi başını yerə çırparaq çığırıb köməyə çağırırdı. O vaxilar anası da çox narahat idi ki, görəsən, uşağı əqli cəhətdən geri qalmayıb ki? Çünki Volodya doğulanda mamaça çağaya baxıb qəribə görkəmli uşağın ya qeyri-adi ağıllı, ya da son dərəcə axmaq olacağını ehtimal eləmişdi. Amma gimnaziyada o, özünü çox yaxşı aparırdı. Düzdür, heç kimlə dava eləməsə də, hes kimlə dostluq da eləmirdi. Özü sataşan olmasa da, ona artıq söz deyənlərin cavabını verə bilirdi. Artıq ilk siniflərdə Volodya dərslərin özünə də dəyər verməyi bacarırdı. Hansı dərslə məşğulluğun vacib, hansının boş, lazımsız olduğunu özü təyin eləyirdi. Ona görə də 9 yaşında musiqini və gözəl rəsm çəkmək qabliyyətinə baxmayaraq rəssamlığın daşını atdı.

Vladimir İliç, yoxsa İvanoviç?

Uzun illər bizim beynimizə yeridilən idellik səhnədə,adətən, ana piano arxasındadır, uşaqlar hamısı kitab oxuyur, haradasa bir qıraqda ailə başçısı İlya Nikolayeviç durub, çox vaxt isə iş masası arxısındadır. Amma ailənin daimi qonağı olan həkim İvan Sidoroviç Pokrovskinin adını heç yerdə çəkmirdilər. Amma onlar, yəni anası Mariya Aleksandrovna ilə ailə həkimi münasibətlərini gizlətmirdilər. İlya Nikolayeviç daim işlə bağlı səfərlərdə olanda onlar birlikdə şəhərdə gəzişməkdən, əl-ələ tutmaqdan çəkinmirdilər. Əsl atasının adını götürsəydi, Lenin Vladimir İliç yox, İvanoviç olmalıydı. Moskvada Leninin Mərkəzi muzeyində Vladimir Ulyanovun Sankt Peterburq İmperator universitetini bitirməsi barədə diplom saxlanılır. Orada Vladimir İliç yox, İvanoviç yazılıb. Sonradan cızıqlanıb üstündən İliç əlavəsi edilib. Maraqlıdır, görəsən, səhv yazılmış diplomunu Ulyanov niyə geri qaytarmayıb, yaxud sonradan dəyişdirməyib? Deyəsən, marksizm-leninizm tarixçiləri bu dəfə də siyasi liderlərinin bioqrafiyasına müdaxilə eləyib onun atasının adını belə kobud tərzdə dəyişdiriblər. Leninin xatirələrini «redaktə» eləyən bacısı da sonradan ailə həkimi obrazını mümkün qədər az ortaya atmaqçün bəzi dəyişikliklərə yol verib. Leninin əsl atası tarixə ona ilk inqilabi kitabları verən «tanış həkim» kimi daxil ola bilib. Ailə də siyasi addımdır 23 yaşında olanda bacısının rəfiqəsi Apollinariya Yakubova ilə onun arasında incə hisslər yaşanırdı. İkl dəfə həbsdən çıxanda Kuboçka adlandırdığı bu qız onu türmənin qapısında gözələyirdi ki, boynuna sarılsın. Amma Apollinariya Vladimirin pəncərələri altında keşik çəkməyə Nadejda Krupskaya adlı rəfiqəsi ilə birgə gələrdi. Ona görə də bəzi bioqraflar hesab edir ki, Krupskaya ilə Leninin nigahı daha çox siyasi addıma bənzəyir. Özü seçməli olsaydı, incə hisslər bəslədiyi Apollinariyani seçərdi. 30 yaşında olanda Ulyanov Parisdə İnessa Armand adlı yarı fransız, yarı ingilis olan xanımla tanış olur. 5 uşaq anası və dul qadın olan İnessa, fotolara inansaq, Nadejda Krupskayadan fərqli olaraq çox gözəl idi. Krupskaya və Armandın münasibətləri pis deyildi. Çünki 1911-ci ildən etibarən Ulyanovların qonşuluğuna köçən Armand ailə dostuna çevrilmişdi. Həm də sonsuzluqdan əziyyət çəkən Ulyanovlar ailəsi Armandın 5 uşağı ilə başını qatırdı. Onlar Parisdə də, sonradan Moskvada da həmişə qonşuluqda yaşayıblar. Armand Leninə tərcümələrdə kömək eləyir, şəhərkənarı gəzintilərdə, dil öyrənmək dərslərində birlikdə olurdular. Amma İnessa feminizm haqqında kitab yazıb «azadlıq və sevgi» tələb edəndə Lenin onun yazdıqlarını «proletarlıqdan uzaq burjua münasibətləri» adlandıraraq tənqid eləyəndən sonra onların münasibətləri soyudu. Komadakı cənnətdə Leninin son zamanlar aşkarlanmış məktubları onun ailəcanlı obrazına yeni, hətta gözlənilməz çalarlar qatdı. Leninin Razliv stansiyasında təqibdən gizlənib samandan düzəldilmiş komada yaşaması faktını sovet tarixçiləri tamam başqa cür təqdim edirdilər. Əslində o, Zinovyevlə birgə orada istirahət eləyir, balıq tutur, gün vannası qəbul eləyib hərdənbir inqilabın kursunu müəyyən edən yazılar da yazırmış. Leninin Zinovyevlə cinsi əlaqələrini sübut eləyən bir sıra məktubları qalıb. Lenin : «Yoldaşlar mənə bir sakit və təhlükəsiz yer təklif eləyirlər. Mənə qoşul, hamıdan qıraqda gözəl günlər yaşaya bilərik. Mənimlə təklikdə qalmaq istəsən, xəbər elə. İki nəfər üçün yer hazırlamağı tapşıraram…» Zinovyevin vafalılıq andı: «Əzizim Vova. Bilsən səninçün nə qədər darıxmışam. Səndən sonra mən heç kimə əlimi də vurmamışam... ». Zinovyev keçmiş günləri belə xatırlayır: «Mənə cavab yazmırsansa, deməli, unutmusan. Mənsə ikimizçün gözəl bir yuva qurmuşam, burada bizə heç kim mane olmaz. Yadındadır, Jenevada o qadından gizlənməkçün nə oyundan çıxırdıq? Bu dəfə bizi heç kim ayıra bilməz…». O qadın deyəndə, Nadejda Krupskaya nəzərdə tutulurdu. Nadejda onları bir yerdə haqlayaraq izahat tələb eləmiş, sonra Leninin tam etirafını dinləyib o da bu əhvalatın ört-basdır edilməsində yaxından iştirak edirmiş. Sevgililər arasında arabir qısqanclıq səhnələri də yaşanırdı: «Vova, səndən uzaq olanda mən hər dəfə sənin mənə xəyanət elədiyini düşünürəm. Xasiyyətini tanıyıram axı, ay dəcəl. Mən bilirəm ki, riyakarlıq eləmək sənə necə çətindir. Yaxşı ki, Nadyadan heç nə gizləmək lazım deyil…», «… Qısqanclığımın səbəbi var. Mən bəyəm bilmirəm ki, iri aləti olan kişi görəndə sənin balaca gözlərin necə yanır? Yəqin ki, Leybanı (Leyba Trotski - G. R) sən yoldan çıxarmısan». Cavabında Lenin yazırdı: «Məndən incimə, Qerşele. Bilirsən ki, mən nəvazişsiz qala bilmirəm. Xüsusilə də belə siyasi gərgin vaxtlarda. Leyba isə məni qayğıyla əhatə eləyir. Sən mənə bu zəifliyimi bağışlarsan, yəqin». Əlbəttə ki, bütün məktublaşmalardan xəbəri olan Krupskaya onların əlaqəsini sonacan gizləmək fikrində deyildi, xüsusilə də Lenin yaralanandan sonra: «Xahiş edirəm, mənim ərimi görüş haqqında yalvarışlarınızla təngə gətirməyəsiz. Bu arsızlığa nə qədər dözməliyəm?! Bilirsiz ki, İliç xəstədir və sizin şuluqluğunuz ona baha başa gələ bilər. Mən ərimin sağlamlığının qeydinə qalıram…». Bu məktublar uzun illər arxivdə xüsusi gizlilik şərti altında saxlanıb. Stalin onları oxumuşdu, amma nədənsə məhv eləməmişdi. O, bu məktubları Lenin obrazını yıxmağa qadir olan güclü silah kimi saxlayırdı…

Dahilərin dahisi, yoxsa atom bombası

Bu yaxınlaracan milyonların baş əydiyi insana dahilərdən dahisi də deyirdilər. Bəli, o, dahi taktikaçı və qiyamlar dövrünün siyasətçisi idi. Rus xalqına tələ quranlar başqaları olsa da, onun partiyası qalib gəlmişdi. Qalib hüququndan istifadə edərək, o, öz dövlətini yaratdı. Ona antixrist, mürtəd və İblisin qarışığı deyən Qriqoriy Klimov Leninə özündən sonra nəsil qoymadığı və nacinslər törətmədiyi üçün minnətdarlıq eləyirdi. Onu alman casusu sayırdılar. Çünki Almaniya və Rusiya arasında müharibə zamanı surğuclanmış vaqonda onu atom bombası kimi Rusiya ərazisinə ötürmüşdülər. Həqiqətən də Leninin fəaliyyəti rus xalqı üçün atom partlayışı kimi oldu. Mənbələrin əksəriyyəti Lenini rusofob, yəni rus xalqından qorxan adlandırır. Əslində isə o, qanında rus, yəhudi, çuvaş, kalmık, alman və şved qarışığı olsa da özünü rus sayırdı. Lenin meydana atılanda nə Rusiyada, nə də xaricdə heç kimin ağlına gəlməzdi ki, bolşeviklər hakimiyyəti ala bilərlər. Lenin çıxışlarını şəraitə uyğun qurur, sonra onları qəribə öncəgörməliklə korrektə eləyirdi. Lazım gəlsəydi, Marks təlimini qulaqlarından tutub lazımi istiqamətdə «sürüyə» də bilərdi. Siyasətçi kimi o, ən əvvəl azartlı oyuncu idi. Cəsarətli, əzmli, ağıllı və təcrübədən tez nəticə çıxarmağı bacaran oyunçu.

Qırmızı terror

Lenin terrorun ən güclü tərəfdarı və ilhamlandırıcısı idi. Aktiv hərbi əməliyyatlar vaxtı Lenin bir sıra terror əmri verən sənədlər imzalayıb: «… Bütün qüvvələri səfərbər eləyib kütləvi terror törətmək lazımdır. Əsgərləri yoldan çıxaran və içirdən yüzlərlə fahişənin hamısını güllələmək gərəkdir… » Lenin vaxtaşırı Qafqaza belə məzmunlu teleqramlar göndərirdi: «Hamısını doğrayacağıq!». Dzerjinskinin bir milyona qədər kazakın əsirlikdə olması barədə məşhur məktubunun qırağında Lenin «Hamısını bir nəfər kimi güllələmək!» yazmışdı. Lenin Penzadakı bolşeviklərə belə bir əmr göndərmişdi: «100 nəfər varlı kəndlini asmaq, mütləq asmaq lazımdır ki, xalq görsün. Bu edamı yerinə yetirməyə ən qəddar adamları seçmək gərəkdir». Dzerjinskiyə məktubundan: «Din və keşişlərin axırına mümkün qədər tez çıxmaq lazımdır. Keşişləri kontrinqilabçılar kimi həbs eləmək və hər yerdə qəddarcasına güllələmək lazımdır. Kilsələri bağlayıb məbədləri anbarlara çevirmək yaxşı olardı».

Stalin və Lenin

Tarixə «Leninin vəsiyyətnaməsi» adıyla daxil olmuş sənəd 1956-cı ilə qədər çox böyük səylə xalqdan gizlədilirdi. Çünki bu sənəddə Lenin Stalin haqqında belə yazırdı:

«… Yoldaş Stalin baş katib olandan bəri əlində böyük hakimiyyət topladığından, mən əmin deyiləm ki, o, bu hakimiyyəti lazimi səviyyədə istifadə edə biləcək. ..Stalin çox kobuddur. Ona görə də mən həmən vəzifəyə başqasını qoymağı məsləhət bilirəm… » Köhnə çekistlərin danışdıqlarında az qala lətifə kimi yayılan amma olmuş bir əhvalat var. Krupskaya bir dəfə Stalinə şikayət eləyir: «Lenin idarəsindəki bütün cavan qızlarla yatıb, indi başqa şöbələrə əl atmaq istəyir. Xahiş edirəm Mərkəzi Komitəni yığıb bir tədbir tökəsiniz…».

Bu məsələ ilə bağlı iclasda hamı, hətta Lenin özü də təbəssümünü yığışdıra bilmirdi. Müzakirələrdə Lenin, şübhəsiz, günahkar sayıldı və qərara alındı ki, Krupskayanı partiya işlərindən azad etmək lazımdır ki, dahi rəhbərin arvadı kimi öz evlilik borcunu layiqincə yerinə yetirə bilsin. Nadejda Krupskayanın qapını çırpıb getməkdən başqa əlacı qalmamışdı. Məhz bu hadisədən sonra Stalin Krupskayaya qarşı olan antipatiyasını gizlətmədi. Krupskaya isə qisas kimi Leninin Stalinə ünvanladığı məktubların vaxtında çatmasına maneçilik yaradırdı.

İblisin məbədi

Movzoleydə Leninin ölümü hələ də 20-ci əsrin sirrlərindən biri kimi qaranlıqda qalmaqdadır. Stalinin Lenini zəhərləməsi versiyası təsdiqlənməsə də, səngimək də bilmir. Lenin yataqda olarkən Stalin partiya dostları arasında belə bir fikir yayırdı ki, Lenin əzablarının bitməsi üçün zəhər gətirməyi Stalindən xahiş edib. Trotski hesab edirdi ki, Stalin bununla özünü sığortalayır. İflicdən rəhmətə gedən Leninin meyiti dərhal analizlərdən keçirilmədiyindən, bu şaiyələr bir az da artmışdı. Çünki 16 saat sonra yarılan bədəndə ürək, ciyərlər və böyrəklər çox yaxşı vəziyyətdə olsa da, mədənin divarları dağım-dağım idi. Buna baxmayaraq, mədə şirəsi analiz edilməmişdi. Leninin ölüm bülleteni altında onun şəxsi həkimi öz imzasını atmamışdı. O, hesab edirdi ki, yarılma keyfiyyətsiz icra edilib. Leninin ölümündən sonra həbs edilən daha bir həkim Qavriil Volkov türmədə kamera yoldaşına danışmışdı ki, Lenini sonuncu görən məhz o olub. Lenin ölümqabağı əyri-üyrü həflərlə yazılmış kağız parçasını ona ötürə bilmişdi. Orada yazılmışdı: «Qavriluşka, məni zəhərlədilər… Nadyanı tez çağır…Trotskiyə de…, bacarsan hamıya danış… ».

Müəllif: Gülnarə RƏFİQ